Содержание к диссертации
Мукдцдима 3
Боби І. Тахдввули симои паррандагон дар фархднги асотир, «Авасто», кутуби пах^лавй ва мазх,абй 9
Фасли аввал Мафх,уми парранда дар фарх,анги асотир 9
Фасли дуввум Симои туйур дар «Авасто» ва кутуби пахдавй 15
Фасли саввум Арчи мургон дар К^ръони ма^ид 23
Боби И. Тимсоли туйур дар хдмосаи миллй ва достойной рамзии фалсафй 30
Фасли аввал Чилваи Симург дар «Шох.нома»-и Абулк,осими Фирдавсй 30
Фаслидуввум Тимсоли бадеии паррандагон дар достойной рамзию фалсафй ва ирфонй 41
Боби III. Осори манзуми мантикуттайр дар адаби форси 78
Фасли аввал К,асидаи «Тасбех,и туйур»-и Санойии Разнавй ва касидаи «Мантик,уттайр»-и Хокрнии Шарвонй 79
Фаслидуввум Маснавии «Мантик,уттайр»-и Шайх Фаридуддин Аттори Нишобурй 98
Фасли саввум Тамсили парранда дар «Хусравнома»-ву «Булбулнома»-и Аттор ва «Маснавии маънавй»-и Ч,алолуддин Мухаммади Балхй 145
Хул оса 155
Китобнома 159
Введение к работе
Абнои башар аз нахустин лах,зах,ои зиндагии хеш пайванди ногусастание бо хдводис, Х.ОЛОТ, ашё ва аксоми дигари табиат, ачроми улвй устувор намудааст, ки мах,з х,амин иртиботи у асари фузун бар зиндагии чорияш гардида. Дар канори ин муносибот бо табиат ва х,аводиси он инсоният ба х,айси сарвари махлукрт дар руи замин аз мавчудияти ашёву васоити табиат Чих,ати крнеъ намудани талаботи хеш истифода карда, то чрс чих«ати тагйир пазируфтани симои зох,ирии онх,о накши муассир гузоштааст. Баробари ин, барон шинохти арзиіщои маънавй бархе вакреъ ва хрлоту ашёро ба сифати падидах,ои омузанда ва чашмгир маърифат намуда, тадри ан бо . неруи халлоции худ намох,ои бешумори табииро дар доираи ч,ах,онбинии хеш арч,у ик,тидори хосса бахшидааст. Дар дарозои ин гуна талошхр маърифати олам дар тафаккури инсоният боз х,ам густариш пайдо карда, дар заминай такомули маънавии у, яъне аз тафаккури асотирй то фархднги вахдониву моддагарой ва расидан то марх,илаи олии камолоти чах.ншиносивУ бозёфтх,ои аклонй даст бурдани башар тамдид пазируфтааст. Хосса, дар рузгоре, ки доираи маърифати одамон доман пах,н карда, бо зух,ури чанбах,ои мухталиф дар зиндагии и тимоиву маънавй ташхис ё шахсият бахшидан ба ашё ва падидахои олами наботу х,айвонот хосияти муайян к,абул мекунад. Ин вижагй ба тадрич ба адабиёти х.амаи ак,воми сох,ибтамаддун х,амчун равиши тамсилй ва самбулгарой маъруфият ёфта, намудоре аз тафаккури зебоишиносиву чах,оншиносй номзад мегардад.
Аз ин нуктаи назар, тимсоли чонваРонУ Чисмх ои дигари табиат дар осори адабиву х,унарй махсусияти бештаре касб карда, дар чавхари адабиёти форсу точик низ чойгохи махсус дарёфтаанд. Аз миёни ин осор тамсилу ташхис аз паррандагон вусъати расоилу кутуби фалсафию ирфонй, касоид ва маснавихри суфиёна интишор ёфтанд, ки дар онхр бештар матолиби фалсафиву динй ва илмй, инчунин баёни маъониву мафх,умхри мармузи ирфонй чанбаи махсус пайдо кардаанд. Дар ин радиф бархе аз ин осори мутааддид дар мехвари тадк,икрти рисолаи мо к,арор гирифта, чднбахри хос, мухтассоти мавзуиву х.унарй, тадкицу баррасии рамзу тамсилоти онхр ба маърази тахдик, кашида шудаанд.
Ёдоварй ба маврид аст, ки тава ч,ух.и ахли назар, муаррихон ва мух,акк;икрни форсу точ,ик, инчунин донишмандони чдхрнй ба масъалаи шинохти рамзу рози ин осор, бавижа макрми тамсилоти вахдну туйур дар чдхрншиносй ва адабиёти ч,ахрн собирай тулонии таърихй дорад. Миёни аквоми ч,ахрнй нигох.и вижаи мардуми форс ба матолиби мазкур мавриди эътироф ва арчгузории донишмандон карор гирифтааст. Х,ануз х,азор сол кабл аз ин Ибни Надим дар «ал-Фех.рист»-и худ навишта, ки «нахустин миллате, ки кутуб ва расоили афсона навишт ва ба он тавач.ч.ух. кард ва аз забони хайвонот достон халк, кард, миллати Эрон буд. Яъне форс аввал буд ва мулуки Ашконй онро ба камол расониданд ва давраи Сосонй вусъату густариш пайдо кард. Ва достонх.ое, ки дар Араб шухрат ёфтаву ба забони арабй даромадааст, х.ама аз он миллати форси будааст» (37, 4-5).
Гуфтори фавк, аз касрати мавч,удияти намунахои хаттии ин навъ осору ёдгорих.о ва далели собикаи адабии тамсилу ташхис аз вахдиу туйур дар чдхрншиносиву осори манзуму мансури форси мах.суб мегардад.
Аммо тавачдухи донишмандону олимон ба макрми тимсоли туйур дар густураи осори фалсафию ирфонй ва адабй хануз маънии тадкик,у баррасии комили ин матолибро надорад. Танх.0 масъалаи шинохт ва дарки тамсилоти вахшу туйур дар осори илмй зимни ташрехи ч,ахрншиносии башарй бо назардошти матолиби мармуз ва ифодаи макрадхри фалсафию ирфонии муаллифони ин навъ осор берун омадааст.
Кушишхри тадк,ик,и густурдаи тимсоли туйур дар ч,ахрнбинии ибтидоии инсонро метавон дар тахдицоти Мехрдоди Бахрр, Ахмади Тафаззулй, Жола Омузгор, Ч,он Х,инлез, еймс Фрезер, Артур Кристинсен ва дигарон дучор омад. Х,арчанд дар кутубу расоили ин мухак;к;ик;он баррасии тимсоли туйур дар асотир сурати хосу чудогона надорад, аммо эшон дар канори баррасии дигар анвоъи асотир чрйгохи вахшу туйурро низ дар чахрншиносии аввалияи инсон мукдррар намудаанд.
Такипури Номдориён дар асари хеш «Рамз ва достойной рамзй дар адаби форси» кушише барои муаррифии осори вижаи марбут ба туйур намудааст, аммо чун к,асди аслии у руи достонхри рамзй махсуб мешавад, дар радифи осори дигари рамзию фалсафии форси бахши аъзами ин навъ достонхрро ба риштаи тах.кик, кашидааст. Ба таъбири дигар, махз ин китобро метавон ягона асар ба шумор овард, ки перомуни ч,ойгохи туйур ва тимсоли бадеии мургон дар адабиёт мабохиси бештаре оростааст.
Бахши дигари тах,к,ик,оти олимон ба иртиботи вижагихри осори махсуси марбут ба паррандагон анчрм ёфтаанд, ки дар ин кисмат метавон аз рисолаи ч,омеи Бадеъуззамони Фурузонфар «Шарх,и ахвол ва накду тахлили осори Шайх Фаридуддин Аттори Нишобурй», Е.Э. Бертелс «Тасаввуф ва адабиёти суфия» ва амсоли ин ёдовар шуд. Фурузонфар дар радифи дигар осори Аттор маснавии маъруфи у «Мантик,уттайр»-ро мавриди накду баррасии амик, к,арор додааст, ки рисолаи мазкурро ба хдйси мухимтарин осори тах.к.ик.ии ин маснавй хам аз лихрзи мавзуй ва хам аз нигох и х унарй ба шумор метавон овард. Абдулх.усайни Зарринкуб дар китоби «Ёддошт о ва андешахр» бахши махсусеро ба накди асари Фурузонфар бахшида, холигохи андеша ои уро афзун намудааст. Дар китоби Е.Э.Бертелс низ мухтассоти маснавих ои «Мантик,уттайр» ва «Булбулнома»-и Аттор амчун осори фарогири матолиб дар заминай корбандии тимсоли туйур мавриди арзёбии амик, к,арор гирифтаанд.
Аз ин нуцтаи назар баррасии тимсоли бадеии паррандагон ба х,айси ". мавзуи мушаххас ва матлаби аслй дар яке аз ин тахдикрт ч,араён напазируфтааст ва долати мазкур такрзои онро пеш мегузорад, ки дар адабиётшиносии точ,ик ин мавзуъ ба таври густурда ва фарох бо пайванди кавии такомули тимсоли туйур дар чахрншиносии инсоният, бозч,уии решахри маънавии мухркоти туйур дар кутуби мазх,абй ва осори хдмосй, чрйгохи симои паррандагон дар осори фалсафию ирфонй ба таври чудогона ба доираи тахдик, кашида шавад. Рисолаи хрзир аз кушиїщои нахустин барои муаррифй ва тахдики матолиби мазкур дар адабиётшиносии точик мах,суб мешавад.
Мацсад ва вазифа ои рисола. Максади асосии таълифи рисола ба майдони тах.к.ик, кашидани тимсоли бадеии паррандагон ва тахаввули мухркоти туйур дар назми ирфонии асрхри миёна ба шумор меравад. Ба иртиботи матлаби мазбур, ки мех.вари асосии тадкик,оти рисола ба шумор меояд, ахдофи асосии нигориши онро ба таври зайл мушаххас намудан мумкин аст:
Тах.к.ик.и сайри тахдввули маънавии тимсоли туйур дар чах,оншиносии ибтидоии инсоният, асотир, осори мактуби адабию мазхдбй чун «Авасто», кутуби пах,лавй, «К,уръон» ва пайрезии заминах,ои зух.ури осори вижаи тамсилй дар к,уруни вусто.
Баррасии заминахри такомули тимсоли бадеии паррандагон дар осори адабию фалсафии ахди аввали адабиёти форси ва тах.к.ик.и сарчашмах,ои пайдоиши мух.окоти туйур дар осори мазкур. Манзури аслии тадк,икрт дар ин бахши рисола «Шохнома»-и Фирдавсй ва осори фалсафии Ибни Синову Сухравардй махсуб мегардад, ки дар ин навъ осор тимсоли бадеии паррандагон аз ч,илваи хос бархурдор аст.
3. Ба доираи тахдик, кашидани расоили вижаи мансури тамсилй, ки матолиби аслии осори номбурда тавассути симои туйур ифода гардида, барои ба вучуд омадани достон ва маснавихри махсуси ирфонии тамсилй заминало фарохам оварданд. Рисолахри «Рисолатуттайр», «Акди сурх», «Лугати мурон», «Овози пари Ч,абраил»-и Сухравардй, «Рисолатуттуйур»-и Армади Иазолй, «Рисолатуттайр»-и На муддини Розй дар ин шумор к,арор доранд.
4. Шарх.у бозгуи вижагихри осори манзуми мантик,уттайр, ки дар онхр масоили мухталифи ирфонй, сайру сулуки маънавй, одоби тарик,ат дар мухркоти мургон гунчриш ёфтаанд.
Сарчашма ои тащиц. Сарчашмахри асосии таълифи рисола «Авасто» ва кутуби тахди и асотир, осори пахлавй чун «Бундахишн», «Ардовирофнома», «К,уръон», «Шохнома»-и Фирдавси, рисолахри «Рисолатуттайр», «Саломон ва Абсол», «Х,ай ибни Як,зон»-и Ибни Сино, «Рисолатуттайр», «Акди сурх», «Лугати мурон», «Овози пари Ч,абраил»-и Сухравардй, «Рисолатуттуйур»-и Ахмади Разолй, «Рисолатуттайр»-и Начмуддини Розй, девонхри Санойии Иазнавй, Хокрнии Шарвонй, маснавихри «Мантикуттайр», «Хусравнома», «Мусибатнома», «Илохинома»-и Аттор, «Маснавии маънавй»- и Ч,алолуддини Румй, инчунин осори тахдикии марбут ба достон ва маснавихри ирфонии к,уруни вусто, ки аз чрниби Такипури Номдориён, Бадеъуззамони Фурузонфар, Абдулх.усайни Зарринкуб, Шафеъи Кадканй, Армади Мучрхид, Саидч,аъфари Сачдодй, Х илмут Риттер, Е.Э.Бертелс, А.Е.Бертелс, Ш.М.Шукуров ва дигарон анчрм ёфтаанд, ба шумор меоянд.
Методологиям тащик;. Асоси назарй-амалии усулхри тах.к.ик.и рисола принсипи тахлили мукрисавй-таърихй махсуб мешавад. Баробари ин хангоми таълифи рисола аз усулхри тахдикртии олимони ватаниву хорич,й, чун Е.Э.Бертелс, А.Е.Бертелс, Такипури Номдориён, Бадеъуззамони Фурузонфар, Абдулхусайни Зарринкуб, Шафеъи Кадканй, Армади Мучрхид, Мухдммад Ч,аъфари Махдуб, Саидчаъфари Сач,чрдй, Х,илмут Риттер, Ш.М.Шукуров Шафеии Кадканй, Расул Хрдизода, Худой Шарифов, А.Насриддинов, Н.Салимов, М.Хоч,аева ва дигарон истифода шудааст.
Навоварщои илмии рисола. Дар рисола бори нахуст сайри таърихии ташаккули маънавию бадеии мух.окоти паррандагон дар андешаву тафаккур ва мероси илмиву адабии форси аз мархилахри чахрншиносии ибтидоии инсоният, осори аввалия мактуб, чун асотиру кутуби хаттии мазх.абиву х.амосй, «Авасто»- ву осори пахдавй то осори вижаи манзуму мансури форсии цуруни вусто, ки сурати махсуси тимсоли туйур дар ин навъ осор ч,илваи рушан дорад, мавриди тахлили густурда к,арор гирифтааст. Баробари ин рисолахри рамзии фалсафии марбут ба мургон, инчунин осори манзуми мантащуттайр дар дарозои тахдввули фикрию ч,ах,оншиносй ва бадей дар алохидагй бо такрири вижагихри мавзуиву х.унарй ва тахлили мундаричди осори мазкур дар доираи меъёрх.ои шинохти рамз ва тамсил бори аввал ба таври муфассал тадк,ик,у баррасй шудаанд.
Арзиши илмй ва амалии рисола Натич,ах.ои ба дастомадаи рисоларо дар анч,оми корхои тах,к,ик,ии марбут ба адабиётшиносй, забоншиносй, фалсафа ва Faftpa мавриди истифода к,арор додан мумкин аст. Баробари ин матолиби рисоларо дар чараёни таълифи кутуби таърихи адабиёти точ,ик, махсусан, таърихи адабиёти суфия, кутуби фалсафй, таълифи фарх.ангхри ирфонй, рисолахри илмии забоншиносии таърихи ба кор гирифтан мумкин аст. Рисола барои сух.батх.о, таълифи корхои дипломиву курей дар факултах,ои филологи ва дареной таърихи фалсафа ба х.айси сарчашма метавонад хизмат намояд.
Сохтори кор. Рисола аз мук,аддима, се боб, 8 фасл, хулоса ва фехрасти адабиёти истифодашуда иборат аст.
