Содержание к диссертации
КЕРЕШ 4
БЕРЕНЧЕ БУЛЕК. Татар фамилиялэренец формалашуы, усеше пэм кулланылышы 16
ИКЕНЧЕ БУЛЕК. Казан шэпэре татар фамилиялэре нигезлэренэ лексик- семантик анализ 40
2.1. Антропонимнарга нигезлэнеп барлыкка килгэн (рамилиялэр 40
2.2. Сословие титуллары пэм кэсеп-11внэр атамаларына нигезлэнгэн (рамилиялэр 63
2.3. Топонимнарга нигезлэнеп барлыкка килгэн (рамилиялэр 65
2.4. Этнонимнарга нигезлэнеп ясалган (рамилиялэр 67
2.5. Апеллятив лексика 69
0ЧЕНЧЕ БУЛЕК. XX гасыр Казан шэпэре татар (рамилиялэренец этнолингвистик катламнары 71
ДУРТЕНЧЕ БУЛЕК. Казан шэпэре татар фамилиялэренец тезелеш-ясалыш узенчэлеклэре 96
4.1. Татар (рамилиялэренец тезелеш-ясалыш узенчэлеклэре 96
4.2. Фамилиялэрдэ диалекталь узенчэлеклэр жирлегендэ барлыкка килгэн узгэрешлэр 105
4.3. Казан шэпэре татар фамилиялэренец орфографиядэ чагылышы... 109
ЙОМГАК 119
ФЭННИ ЧЫГАНАКЛАР ЬЭМ СУЗЛЕКЛЭР 129
РУС ТЕЛЕНДЭГЕ ФЭННИ ЭДЭБИЯТ 131
ТАТАР ТЕЛЕНДЭГЕ ЭДЭБИЯТ ИСЕМЛЕГЕ 146
ЧИТ ИЛ ЭДЭБИЯТЫ 149
ШАРТЛЫ КЫСКАРТМАЛАР 150
КУШЫМТА 153
Введение к работе
Вакытлар узган саен кеше узенен, асылына кайтырга омтыла,уткэн тарихына ешрак эйлэнеп карый башлый. Узенен, нэсел-ыруын барлый, нэсеп токымын тикшерэдуган тебэгенец тарихы белэн кызыксына. Мондый кызыксыну, соцгы елларда, узгэртеп корулар башлангач бигрэк тэ артты. Халыкта узац, миллэте белэн кызыксыну уянды, жавап кетеп яткан куп кенэ сораулар туды. Элеге мэсьэлэлэрне хэл итудэ ономастика зур роль уйный.
Ономастика тел белеменец махсус тармагы. Ул барлык тер ялгызлык исемнэренен, килеп чыгышын, усешен, ясалыш h9M кулланылыш узенчэлеклэрен ейрэнэ. Бугенге татар тел белемендэ актив ейрэнелэ торган тармакларныц берсе булып тора. Ьэрбер телдэ кешегэ эндэшу, мерэдэгать иту ечен хезмэт итэ торган билгеле бер антропонимик категориялэр бар. Антропоним термины (грекча антропос "кеше" пэм онома - "исем" сузлэреннэн) кешелэрне атау ечен хезмэт итэ торган исем, отчество, фамилия, кушамат пэм псевдоним тешенчэлэрен ацлата пэм билгеле бер телдэ кешелэрне конкрет атау берэмлеклэрен белдеру ечен хезмэт итэ. Бу категориялэрнец килеп чыгышын, тезелеш пэм кулланылыш узенчэлеклэрен, усеш-узгэреш закончалыкларын ономастиканьщ антропонимика дигэн булеге ейрэнэ.
Антропонимия - теге яки бу телдэге кеше исемнэре, кушамат, отчество пэм фамилиялэрнец тулаем жыелмасыныц аталышы. Фамилиялэрнец этимологиясен, этнолингвистик катламнарын, тезелеш пэм ясалыш узенчэлеклэрен, усеш-узгэреш, таралыш-кулланылыш хасиятлэрен ейрэнунец тел пэм халык тарихы, этнография пэм этногенез ечен гаять зур эпэмияте бар. Ьэр исем-фамилия уз эчендэ ниндидер мэгънэ саклый. Куп кенэ исем-фамилиялэрнец мэгънэлэрен без бер караштан анлыйбыз. Икенче берлэренец мэгънэлэренэ тешену ечен куп тикшерену, эзлэнулэр уткэрергэ кирэк, ченки фамилиялэр телебезнец борынгы сузлэрен, грамматик куренешлэрен мул саклаганнар.
Бу (рэннец тикшерену елкэсе бай пэм бик кызыклы. Ономастика (рэне хэзерге вакытта кызу темплар белэн усэ. Аньщ активлаша баруы берничэ (рактор белэн бэйлэнгэн.
Ономастика мэгълуматлары (башлыча топонимика пэм микротопонимика, антропонимика антропотопонимика, этнотопонимика, ойконимикай h.6. мэгълуматлары) тел тарихы, тарихи лексикология, диалектология, халык тарихы топо Ьэм этногенез, этнография, этика Ьэм эстетика, геология, география, биология h.6. кебек (рэннэр очен кыйммэтле чыганак булып торалар, бу фэннэрне тагын да устерудэ узлэреннэн шактый зур елеш кертэлэр [21;4]
Тел белеменен ономастика елкэсенэ караган фэнни-тикшерену эшлэренен усуе пэм кицэюе антропонимик мэгълуматларныц бугенге кендэ тиешле дэрэжэдэ ейрэнелеп житмэгэн юнэлеш пэм проблемаларын ачыклый. Региональ антропонимия дигэн тешенчэ аерым тебэккэ караган торак пунктларда, районнарда яшэуче халык телендэ, кулланылышта булган кеше исемнэре, кушамат пэм (рамилиялэр жыелмасын билгели.
Ономатологлар билгелэп утуенчэ, региональ антропонимик узенчэлеклэр аерым иллэр, елкэлэр арасында гына тугел, э бэлки шэпэр Ьэм авыллар арасында, хэтта милли, дини Ьэм башка шундый социаль теркемнэр арасында да кузэтелэ [34; 17-23]
Аерым тебэккэ караган региональ антропонимиканыц нигезендэ диалект берэмлеклэренец сакланып калуы бэхэссез. Шуца курэ региональ антро-понимиканы ейрэну теге яки бу тел елкэсенэ караган антропонимик системаныц узенчэлеклэрен тулырак кузаллауны тээмин иту белэн бергэ, диалектология (рэне ечен дэ гаять зур эпэмияткэ ия. Диалектларныц антропонимик берэмлеклэре уз чиратында милли антропонимик системага пэм аныц элементларына утеп керергэ ярдэм итэ.
Антропонимика социология фэне белэн дэ бэйле.
Терле сейлэш шартларында, антропонимнарныц кулланылыш нормасына тээсир итуче экстралингвистик (ракторлар репертуарыныц шактый киц икэнлеген истэ тотсак, диалектларныц антропонимия елкэсендэ гаять бай материаль булып исэплэнуен ачыклый алабыз. Лингвистика фэне ике нэрсэне аерып чыгара: эдэби тел пэм диалектлар теле. Аларныц тарихы, синхроник халэте, тезелеш пэм кулланылыш сферасы. Ономастика фэне (бу сузнен киц мэгъносендэ) ономастик фондны (тарихи, типологик, интерпретациялэр)не ейрэну белэн гене чиклэнмичэ, элеге фондньщ кулланылыш узенчэлеклэре (коммуникатив-социаль) юнэлешлэре белэн дэ исэплэшергэ тиеш. [37; 154-168]
Антропонимик системаныц гаять зур тизлек белэн алга таба омтылышы, яца антропонимнар барлыкка китереп кенэ калмый, тел белеме ечен гаять зур эпэмияте брган, аерым тобэклэргэ генэ хае булган борынгы антропонимик берэмлеклэрнец юкка чыгуына да сэбэп була. Бу куренеш бигрэк тэ фамилиялэргэ кагыла. Антропонимик берэмлеклэрдэ халыкныц борынгы теле, тарихы, тормыш-кенкуреше, гореф-гадэтлэре, матди пэм рухи доньясы тарихи яссылыкта чагылыш таба. Шуца курэ дэ, тел елкэсенэ караган антропонимик мэсьэлэлэрнец усеш-узгэреш узенчэлеклэрен ейрэну тарихи-лингвистик пэм этнографик мэгълуматларга нигезлэнеп ойрэнелергэ тиеш. Без дэ шуца йез тоттык.
Терки теллэр системасындагы антропонимик узенчэлеклэрне фэнни тикшеру тюркологиянец иц эпэмиятле мэсьэлэлэреннэн санала. Урта гасырларда яшэгэн галимнэребез Абдулгази (XVI гасыр) К.Дулати (XV гасыр), Б.Забур (XV-XVI гасыр), М.Кашгари (XI гасыр), хезмэтлэрендэ антропонимия буенча куп кенэ мэгълуматлар туплаганнар. Терки ономастика елкэсенэ кагылышлы мэсьэлэлэр Н.А.Аристов, В.В.Бартольд, Н.И.Березин В.В.Вельяминов-Зернов, И.Н.Вэлиханов, Ш.Мэржэни, В.К.Магницкий, Г.Ф.Миллер, Ф.Г.Корш, Ш.Меслими, К.Насыйри, П.И.Рычков h.6. хезмэтлэрендэ яктыртыла, туплап бирелэ.
Терки антропонимик материалларны фэнни яктан тикшеругэ элеге елкэдэ эшлэуче галимнэр зур игътибар биргэннэр. Мэсэлэн Г.Р.Алиев, С.Атаниязов, М.И.бхмэтжанов, Н.А.Баскаков, Э.А.Бегматов, Г.Р.Галиуллина, А.Г.Гафуров, З.Р.Жаненова, Т.Ж.Жанузаков, Ш.Ж,аппаров, М.А.Ж,элэлиева, С.К.Кенесбаев, Г.В.Косточаков, Г.И.Кульдеева, Т.Х.Кусимова, О.Г.Молчанова, А.Ф.Мэжитова, З.Б.Мехэммэдова, В.А.Никонов, К.А.Ниятбаева, Б.О.Орузбаева, Г.Ф.Саттаров, А.В.Суперанская, З.Г.Ураксин, А.Г.Шайхуллов, Г.В.Юсупов пэм башкаларньщ хезмэтлэрендэ антропонимик берэмлеклэргэ тарихи-лингвистик анализ жентекле итеп уткэрелгэн.
Ономастика фэненец тарихына куз салсак, беренче мэгълуматларны без 921-922 елларда Идел Болгарстанына килгэн Эхмэт-Фазлан тарафыннан язылган чыганак-сэяхэтнамэдэ курэбез. Анда Джарамсон (Олы Чирмешэн), Байнах (Майна), Кондырма, Отог (Утка) втэк Сух кебек гидронимнар Ьэм болгар дэулэтенец куршелэре турында кызыклы мэълуматлар бар. Куренекле галим, терки теллэр белгече М.Кашгари сузлегендэ (11 нче йвз) болгарларныц Ьэм алар белэн курше булып яшэгэн халыкларныц тел урнэклэре китерелгэн. Ул тезегэн картада Болгар пэм Суар шэпэрлэренец урыннары курсэтелгэн. Идел, Эртиш (Иртыш) кебек зур елгалар искэ алына. XV-XVIII гасырларга караган язу кенэгэлэрендэге (писцовые книги) мэгълуматлар татар топонимнарыныц тарихи-лингвистик катламнарын ачу ечен эпэмиятле чыганак булып торалар. Аларда шэхес исемнэре, авыл Ьэм су чыганаклары атамалары теркэлеп калган.
1960 еллардан Татарстан топонимиясен Г.Ф. Саттаров ейрэнэ башлый. Аньщ топонимнарга, антропонимнарга пэм гомумэн, ономастикага багышланган "Татарстан антропотопонимнары" (1973), "Татар исемнэре сузлеге" (1981), "Мэктэптэ туган як ономастикасы" (1984), "Татар топонимиясе" (1998) п.б. кебек зур хезмэтлэре пэм дистэлэрчэ мэкалэлэре чыкты.
Татарстан гидронимнарын тикшеругэ зур елеш керткэн галим — Ф.Г.Гарипова. Аньщ "Татарстан гидронимнары сузлеге", "Татарстан микротопонимнары сузлеге", "Борынгы болгар шэпэрлэре", "Исемнэрдэ ил тарихы Ъ.б.хезмэтлэре бар.
Хэзерге татар телендэ сакланып калган борынгы болгар Ьэм башка кабилэ-кавемнэргэ менэсэбэтле аерым тел берэмлеклэре М.З.Зэкиев, Р.Г.Эхмэтжанов h.6. галимнэрнец хезмэтлэрендэ тикшерелэ.
Бугенге кендэ ономастика олкэсенэ кагылышлы мэсьэлэлэрне яктыртучы журналлар денья курэ. Деньядагы барлык иллэрдэ дэ диярлек, шр исэптэн безнец Татарстанда XX гасырньщ II яртысыннан башлап, ономастика фэне куп торле тел материаларына нигезлэнгэн гыйльми тикшеренулэр нэтижэсендэ елдан ел кинэя, байый Ьэм тирэнэя бара. Бездэ ономастика мэсьэлелэренэ багышланган региональ, зональ Ьэм Бетенсоюз конференциялэре шактый еш уткэрелэ. Монография Іівм жыентыклар еш бастырыла. Казан дэулэт университетыньщ татар теле кафедрасы каршында ономастыбыз Г.Ф.Саттаров тарафыннан оештырылган "Ономастика" мэктэбенец уцышлы эшлэп килуе дэ шул хакта сейли.
Теманыц Ьэм тикшерунец актуальлеге.
Казан шэЬэрендэге татар фамилиялерен тикшеру тарихи формалашуларын усеш узгэрештэ кузэтеп, аларга лексик-семантик, тезелеш - ясалыш ягыннан анализ ясау мемкинлеген бирде. Хезмэтнец актуальлеге шуныц белэн билгелэнелэ дэ.
Казан-Татарстан Республикасыныц башкаласы, татар мэгърифэтчелегенец барлыкка килуенэ йогынты ясаган шэпэр. Казан Русиянец кенбатышка таба, Идел белэн Казансу елгаларыньщ кушылган жирендэ урнашкан. Шэпэр жиде калкулык естенэ урнашып 25 километрга сузылган. Шэпэрнец территориясе - 413,2 кв.км, халыкныц тыгызлыгы - (1 кв. км. кеше саны) - 2662. Халык саны буенча Русиядэ 8 нче урынны алып тора. Гасыр дэвамында халык саны шэпэрдэ ике тапкырга арткан. Революциягэ кадэр - 15%, 1920 - 21,9%, 70 елларда - 35,5% тэшкил иткэн. Татарлар (40, 52%), руслар (54,7%), чувашлар (1,15%), украиннар (0,97%), башкортлар (0,22%). 2001 елда Казан халкыньщ гомуми саны 1,099,4 мен, кеше булган. Татар халкыныц тарихы Казан тарихыннан аерылгысыз.
XV гасырда барлыкка килгэн Казан ханлыгы Урта Идел Ьэм Урал буйларында эпэмиятле роль уйный башлый. Казан ханлыгында болгар халкыныц бер елеше — Казан халкы формалаша. 1445 елда Казан тэхетен Алтын Урданыц соцгы ханнарыннан берсе булган Олуг Мехэммэт белэн аныц улы Мэхмутэк яулап ала. Казанда Алтын Урда династиясе башлана. Шулай итеп, Казан ханлыгы формалашып житэ Ьэм менэ шул хэлдэ 1552 елга кадэр Казан татарларыньщ этник усеше дэвам итэ.
Казан сэудэ узэге булган. Биредэ 1796 елгы мэгълуматларга Караганда, 596 татар купецы булган. Болар Юнысовлар, Усмановлар, Утэмешевлэр, Утэгэневлэр, Апанаевлар.іі.б.
Тикшеру ечен Казан шэИэренец татар фамилиялэре алынуы очраклы тугел. Казан шэЬэрендэ татар телендэ сейлэшуче терле жирле сейлэш вэкиллэре яши, алар татар антропонимик системасын формалаштыру Ііем устерудэ актив катнашалар. Татар фамилиялэрендэ урын алган уртаклык исемнэре дэ жирле сейлэш ягыннан байтак кына узгэреш кичергэннэр.Ченки, монда яшэуче татарларныц фамилиялэре бик чуар, бу тебэкнец узенэ генэ хае табигый-географик, тарихи-этнографик Ьэм лингвистик узенчэлеклэре белэн бэйлэнгэн. Моньщ бер якты мисалы булып терле милли мэдэнияткэ ия булган халыкларньщ тарихи бэйлэнештэ яшэулэре тора.
Ономастика кузлегеннэн Караганда, туган республикабыз Татарстан - гажэп кызыклы h9M узенчэлекле регион, ул ин кимендэ биш этник деньяныц: борынгы Иран кабилэлэренец (сармат- аланнарныц h.6), фин-угыр, терки, монгол Ьэм славян халыкларыныц "контакт зонасы". Безнец планетада иц киц таралган теллэрне эченэ алган элеге биш тел группасына караган куп кенэ кабилэ Иэм халыкларньщ тел стихияее чал тарих дэвамында Татарстан топонимияее, антропонимияее пэм этнотопонимияеенец шактый катлаулы стратиграфик (этнолингвистик) катламнарын тудырган, аларныц узара ныклы керешулэрен, бер-берсенэ сиземле йогынтысын барлыкка китергэн.
Барлык материалларны ейрэнеп чыканнан соц, без XX гасыр Казан шэЬэрендэге татар фамилиялэренец усеш- узгэрешлэренэ йогынты ясаучы факторларны аерып куреэттек. Болар, беренчедэн: жэмгыяттэге экономик пэм сэяси узгэртеп корулар, икенчедэн: географик мохит, еченчедэн: милли традициялэрнец роле, татар халкыныц милли культурасы Ьэм милли теле.
Октябрь революциясеннэн соц терле катлаулардагы жирле сейлвш вэкил-лэренец масса кулэм кучеше вакытында диалектларньщ телгэ утеп керулэре бик нык сизелеп тора. Без дэ шартлы рэвештэ татар фамилиялэренец тарихында еч борылышны билгелэп уттек: Октябрьгэ кадэр чор; Октябрь революциясеннэн соц XX гасыр ахырына кадэр булган чор. Ьэрбер чорныц антропонимиконы бер-берсе белэн куп вакыт туры килсэ дэ, ж,итди генэ аерымлыклар да бар.
Бу куренеш терле чорларда фамилиялэрнец терлечэ кабул ителулэре, социаль тесмерлэр, семантик узенчэлеклэр, номинатив принциплар белэн ацлатыла. Шулай итеп Казан шэЬэрендэ аерым бер борылышлар чорына гына хае булган тарихи фамилиялэр дэ бар, бу (рамилиялэрне жэмгыятнец теге яки бу чор аралыгына кертеп карап булмый.
Максат Ьэм бурычлар.
Тикшерунец теп максаты Казан шэпэренец татар фамилиялэренэ тарихи-лингвистик анализ ясаудан гыйбарэт.
Куелган максаттан чыгып тубэндэге мэсьэлэлэрне чишу куздэ тотыла:
- Казан шэЬэре татар фамилиялэренец формалашуын, усеш -узгэрешен кузэту;
- рус теле тибында барлыкка килгэн татар фамилиялэренец ижтимагый сэбэплэрен ачыклау,
- татар (рамилиялэрен барлап, аларныц формалашуында барган тарихи-лингвистик шартларны куреэту,
- кайбер татар фамилиялэренец этимологияеен ачып биру,
- татар фамилиялэренец лексик-семантик нигезлэренэ анализ биреп классификация ясау;
- фамилия ясаучы нигезлэрнец тезелеш -ясалыш ысулларын тасвирлау;
- статистик метод ярдэмендэ фамилиялэрнец куланылыш ешлыгын билгелэу,
- татар фамилиялэренец этнолингвистик катламнарын ачыклау.
Тел, мэдэният елкэсендэ барган тарихи узенчелеклэрне исэпкэ алып, статистик мэгълуматлар жирлегендэ, XX гасырда Казан шэпэре татар фамилиялэренэ тулы кузэту уздырып, татар фамилиялэренец сузлекчэсе тезелде.
Кушымта итеп бирелгэн бу сузлекчэ, татар лексикографиясендэ урын алырга тиешле фамилиялэр сузлегенец башлангычы булып тора.
Хезмэтнен фэнни яцалыгы
Беренче мэртэбэ, Казан шэпэре татар фамилиялэрен, зур вакыт аралыгына куеп, заман казанышларына туры китереп тарихи-лингвистик яссылыкта махсус тикшеру хезмэтнен, яцалыгы булып тора. Фэнни эЬэмияте: лексикология пэм диалектология елкэсендэ булган куп кенэ чишелеп бетмэгэн мэсьэлэлэрне хэл итэргэ ярдэм итэчэк. Фамилиялэрне жыеп билгеле бер системага салу лингвистика фэне очен дэ бай материал булачак. Ономастика фэне проблемаларын хэл иткэндэ ярдэмгэ килэчэк.
Тикшеру елкэсенен антропонимнары купсанлы пэм узлэренец эчке лексик-грамматик системаларында хэрэкэт иту закончалыклары белэн берсузсез кызыклы, бэялэп бетергесез фэнни тикшерену узэген тэшкил итэлэр.
Диссертациянен гамэли эЬэмияте
Тикшеру барышында тупланган материаллар татар, терки халыкларыныц антропонимнарын гына тугел, аерым тебэккэ караган антропонимнарны да комплексны итеп тикшеругэ ярдэм итэр.
Диссертациядэ тел белеменец актуаль проблемаларына багышланган тема гына ейрэнелеп калмыйча, ономастика елкэсенэ караган фэнни-тикшеру эшлэренец усуе пэм кицэюе, антропонимик мэгълуматларньщ бугенге кендэ тиешле дэрэжэдэ ачыкланып житмэгэн юнэлеш пэм проблемалары да махсус тикшерелде.
Хезмэтнец практик эЬэмияте "Ономастика" курсыннан студентларга лекциялэр укыганда кулланудан гыйбарэт. Шулай ук югары уку йортларында, гимназия пэм мэктэплэрдэ уку-укыту процессыныц активлыгын арттырып кына калмыйча ба-лаларда уз халкына, туган теллэренэ карата мэхэббет тэрбиялвргв ярдэм итэчэк. Шулай ук тикшеру материалларын югары уку йортларында татар ономастикасы хакында махсус курс пэм семинарлар программаларын твзегэндэ пэм укытканда, мэктэплэрдэ туган як тарихын ейрэнуне оештырганда файдаланырга була. Тупланган материаллар нигезендэ Казан шэпэрендэге татар фамилиялэренец кулланылыш ешлыгы, усеш-узгэрешлэре курсэтелгэн сузлек тезелде. Татар фамилиялэренец фэнни принципка нигезлэнгэн махсус сузлеген тезу - бугенге тормыш, тел культурасы пэм практикасы тарафыннан квн тэртибенэ куелган зарури ихтыяж,. Татар фамилиялэренец генетик чыгышлары курсэтелгэн Ьэм этимологиялэре ацлатылган аерым сузлеген булдыру, фамилиялэрнец дерес язылышын пэм эйтелеше кулланылышын тээмин иту белэн беррэттэн, фамилиялэребезнец узенчэлекле лексик хэзинэсен, аларныц тезелеш Ьэм ясалыш узенчэлеклэрен, яшэеш, сакланыш Ьэм усеш (рэрмаларын, таралыш-кулланылыш тебэклэрен билгелэргэ мемкинлек бирер; татар теле Ьэм халкы тарихыныц, этнографиясе Ьэм морфологиясенец, топонимиясе пэм ономастикасыныц байтак кына катлаулы мэсьэлэлэрен ачыкларга Ьэм ейрэнергэ ярдэм итэр. Менэ шуца курэ татар фамилиялэренец бу сузлекчэсе татар халкыныц уткэнен Ьэм хэзерге тормышын шактый калку чагылдыра торган узенчэлекле бер сузлеккэ эверелеп китэр дигэн еметтэ калабыз. Татар фамилиялэренец килеп чыгышы, лексик мэгънэсе, тезелеш-ясалыш пэм таралыш-кулланылыш узенчэлеклэре, йолалары, усеш тарихы h9M динамикасы h.6. яклары белэн кызыксынучы пэркем сузлектэн узенэ кирэкле куп кенэ мэгълумат ала алачак. ЗАГС Ьэм паспорт естэле хезмэткэрлэренэ татар исем-фамилиялэрен рэсми документларга дерес теркэудэ файдасы зур булыр дип ышанабыз.
Хэзерге татар антропонимиконы уннарча гасырларны эченэ алган тарихи-ижтимагый дэверлэр жимеше. Сузлеккэ теркэлгэн татар фамилиялэренец барысы да диярлек, татар халкы пэм теле тарихы белэн аерылгысыз бэйлэнештэ торган хэлдэ, девамлы тарихи формалашу Ьэм усеш юлын кичергэннэр.
Эзлэну-тикшерену барышында ясалган нэтижэлэр ономастика фэненэ, аерым алганда аньщ антропонимия тармагы усешен пэм камиллвшуен теэмин итуче яна фактларга нигезлэнгэн вствмэ мэгълуматлар белэн баета алуы дессертациянец теоретек Ьэм практик эпэмиятен билгели.
Тикшерунен методик нигезе
Безнец тикшерунец нигезен куренекле татар Ьэм рус галимнэренец хезмэтлэрендэге фэнни нигезлэмэлэре тэшкил итте. Эш барышында А.В.Суперанская, А.Г.Гафуров, В.А.Никонов, В.Д.Бондалетов, Г.Р.Алиев, Г.Ф.Саттаров, Г.Р.Галиуллина, А.Г.Шэйхулов, Г.И.Кульдеева, З.Р.Жаненова, И.В.Подольская, М.А.Ж,элэлиева, Н.А.Баскаков, Р.Г.Эхмэтьянов, Р.Х.Субаева, С.И.Зинин, Т.Ж.Жанузаков, Т.Ж.Щетинин, Ф.А.Ганиев, Ф.Л.Мэжитова, Ш.Ждппаров, Э.Бегматов h.6. куренекле галимнэрнец фэнни теоретик карашларына киц таянылды.
Тикшеру барышында татар фамилиялэренэ анализны куренекле ономатологларныц А.К.Суперанская, В.А.Никонов, Г.Р.Галиулина, Г.И.Кульдеева, Г.Ф.Саттаров, К.Ю.Редко, М.Ф.Исхакова, Н.А.Баскаков, И.В.Подольская, С.Н.Зинин, Ф.А.Мэдитова h.6. куп санлы хезмэтлэренэ нигезлэнеп ясадык. Мондый тикшеренулэр антропонимнарныц кулланылыш ешлыгына гомуми кузэту ясарга мемкинлек биреп кенэ калмый, халыкныц иж,тимагый тормышында булган узгэрешлэрне, аерым антропонимнарныц бэйсез рэвештэ кулланыл-ышларын да курсэтэ. Статистик тикшеренулэр таблицаларда гэудэлэндерелде.
Тикшереігупеп методлары
Тупланган материалларны тикшеру барышында татар фамилиялэренэ анализ ясау ечен чагыштыру-каршы кую, тарихи, этимологик, лингвистик, барлау-теркэу, функциональ-статистик пэм башка метод пэм алымнар кулланылды. Чагыштырма-тарихи метод XX гасыр Казан шэпэрендэге татар фамилиялэренен, билгеле бер вакыт аралыгында булган усеш юлын курсэтте. Казан шэпэренец узок ЗАГС брегендеге сан алу кенэгэлэренэн мэгълуматларны туплау тоташ жыю методы белэн башкарылды. Эш барышында кубрэк статистик методтан файдаланылды. Татар фамилиялэренэ анализны чагыштырма метод белэн ясадык. Ономастика елкэсенэ караган куренешлэрнец терле теллэрдэ булган охшашлыгын тасвирый, чагыштырма-тарихи методлар ярдэмендэ ачыкладык. Фамилия ясаучы -ов, -ев, -ин, -ский кушымчаларынын, ономастик рэтен булдырып, алардан ясалган фамилиялэрне охшашлыклары аша урнаштырырга этимологик метод ярдэм итте. Хезмэт микъдари санап чыгу юлы белэн башкарылды. Шр рэвешле тупланган материалларга комплекслы якын килу татар фамилиялэренен. тарихи-лингвистик узенчэлеклэрен ачарга мемкинлек бирде.
Материаллар Ьэм чыганаклар.
Диссертациядэ Казан шэИэрендэ яшэуче татарларныц ун мецнэн артык фамилиялэре тикшерелде. Эш барышында, теп материал итеп ,Казан шэпэре ЗАГС булеклэрендэ, телефон кенэгэлэрендэ, хэтер китапларында теркэлгэн, газета, журналларда басылып чыккан еш кулланыла торган фамилиялэр алынды. Аларны чагыштырып классификация ясалды. Каталогтан темага кагылышлы фэнни публицистик эдэбият тупланды.
Фамилиялэрнец нигезлэрен тэшкил иткэн сузлэрнец мэгънэлерен пэм терле теллэрдэге тэцгэллеклэрен ачыклау ечен Г.Ф.Саттаровныц "Татар исемнэре сузлеге" (1989), "Татар исемнэре ни сойли?" (1998) кебек чыганклардан, В.В.Радловныц "Опыт словаря тюркских языков" (1893-1911), "Древнетюркский словарь" (1969), Севортянныц "Этимологический словарь тюркских языков" (1974) ярдэмлек чыганакларынан да файдаланылды.
Антропонимнарны ейрэнгэндэ, махсус эдэбият белэн берлектэ, сузлеклэр, вакытлы матбугат "Казан утлары", "Мэгариф", "Татарстан" журналларыннан, "Шэпри Казан", "Мэдэни жрмга", "Ватаным Татарстан", "Татарстан яшьлэре" газеталарыннан да мэгълуматлар алынды. Казан шэЬэре ЗАГС бреклэренец архив материаллары ойрэнелде. Шр исэптэн телче, тарихчы, географ, этнограф галимнэрнец хезмэтлэрендэ китерелгэн фактлардан да файдаланылды.
