Содержание к диссертации
Введение
I булек. Мэдинэ Маликованыц ижат эволюциясе 20
II булек. М.Маликова эсэрлэрендэ хатын-кыз образларын тудыруныц аерым юнэлешлэре 51
2.1. Хатын-кыз образларынын, заман белэн шартланышы 51
2.2. М.Маликова эсэрлэрендэ ана образы 65
2.3. Сюжет узенчэлеклэре пэм образлар системасы 81
III булек. М.Маликова ижатынын, теп узенчэлеклэре 92
3.1. М.Маликова ижатыньщ проблематикасы пэм психологик индивиду ал ьлеге 92
3.2. Тел-сурэтлэу тукымасын барлыкка китеру осталыгы 113
3.3. М.Маликова ижатына хае булган сэнгатьлелек чараларыньщ "Басып сайрар талы бар" романында гэудэлэнеше 134
Иомгак 147
Библиография
Фэнни эдэбият 157
Чыганаклар 165
- Мэдинэ Маликованыц ижат эволюциясе
- Хатын-кыз образларынын, заман белэн шартланышы
- Сюжет узенчэлеклэре пэм образлар системасы
- М.Маликова ижатына хае булган сэнгатьлелек чараларыньщ "Басып сайрар талы бар" романында гэудэлэнеше
Введение к работе
Актуальность исследования. Мадина Габдулхаковна Маликова (1935) - известный татарский писатель, публицист, общественный деятель; автор многочисленных романов, повестей, рассказов, пьес на татарском языке. Проза Мадины Маликовой выделяется своеобразием тематики и индивидуальным стилем. До сих пор ее творчество не подвергалось системному и комплексному научному анализу в контексте литературного процесса второй половины XX века. В проблематике и стиле произведений М.Маликовой, в ее авторских находках, безусловно, нашли отражение перемены в социальной, культурной и литературной жизни, привнесенные непростым историческим периодом.
1960 - 1980 годы - особенный этап в историческом развитии культуры и литературы народов Советского Союза. В качестве одного из ярких итогов хрущевской оттепели 1960-х годов, наряду с развенчанием культа личности, историки отмечают, пусть и относительную, пропаганду свободы слова и творчества.
Однако уже в конце 1960-х годов вновь наблюдается ужесточение литературной цензуры. Основным «орудием» настойчивого воздействия партийных органов на литературный процесс становятся творческие союзы писателей. Главными ценностными критериями литературных произведений признается тенденциозное освещение перемен в социальной жизни и человеческом сознании, связанных со стремлением общества к коммунистическому будущему. Идеологическая направленность литературы определяет тематику, проблематику и систему образов литературных произведений: центральное место в литературе отводится произведениям, описывающим сложные, порой неразрешимые, нравственные искания представителей различных профессий и слоев общества.
Именно в это непростое для татарского искусства слова время пришла на литературу Мадина Маликова. Первые произведения писателя, пронизаны тонким женским лиризмом и гуманизмом; но ее прозу отличает увлекательность сюжетной канвы, идейно-тематическая злободневность, а также глубокое проникновение в психологию героев. М.Маликова - писатель, остро чувствующий пульс времени, его тенденции, нравственные идеи.
Произведения прозаика вызывают живой интерес среди читателей и литературных критиков, но, тем не менее, до сих пор
творчество М.Маликовой не становилось предметом специального научного исследования, направленного на объективную оценку художественного своеобразия ее текстов. Актуальность исследования определяется необходимостью целостного изучения творчества прозаика, анализа приемов создания характеров, языковой и стилистической индивидуальности.
Степень изученности проблемы. Библиография о творческом пути М.Маликовой представлена в основном статьями мемуарного, публицистического или литературно-критического характера.
Отдельные проблемы начального периода творчества М.Маликовой затронуты в выступлениях литературоведов Ф.Миннуллина, Ф.Галимуллина.
Начальному периоду творчества М.Маликовой посвящена статья Ф.Миннуллина «Ступеньки развития» («Ycein баскычлары») ' , в которой ученый рассматривает, как положительные стороны, так и недостатки данной прозы. Автор отмечает целостность рассказов и повестей, умение точно описывать жизненные детали и своеобразие создания образов, в особенности женских образов.
В статье «Сияние венков» («Такыялар балкышы») Ф.Галимуллин обращает внимание на мастерство М.Маликовой в создании портретов и пейзажей; на неповторимый язык и стиль ее произведений2.
В статье «Сияние цветов» («Теслэр балкышы») Г.Хантимерова оценивает прозаика, как писателя, обратившегося к высококультурным, нравственным проблемам современности, а так же как мастера создания увлекательных сюжетов3
В кандидатской диссертации Р.Галиуллина «Эволюция детектива в татарской литературе» проанализирован роман «Вихрь» («Эермэ»), в качестве образца классического детектива4.
Мщнуллин, Ф. Усеш баскычлары / Ф.Миннуллин // Ф.Мтшуллин. Якты юллар. Эдэби тэнкыйть мэкалэлэре. - Казан, Татарстан китап нэшр., 1975. — Б.65-74.
1 Галимуллин, Ф. Такыялар балкышы: М. Маликовага 50 яшь / Ф.Г.Галимуллин // Казан утлары. - 1985. - №9. - Б.162 - 166.
3 Хантимерова, Г. Теслэр балкышы / Г.Хантимерова//Казан утлары. - 1981. — № 8.-Б.133-138.
Галиуллин, Р. Эволюция детектива в татарской литературе. / Р.Галимуллин // Автореф. дисс... канд. филол. наук. - Казань, 2007. - 24 с. - С. 15-17.
Необходимо отметить многочисленные рецензии литературных критиков и читателей, в которых высказываются различные мнения о творчестве М.Маликовои.
В целом, научные труды, монографически изучающие художественное своеобразие творчества М.Маликовои в контексте общего литературного процесса второй половины XX века, практически отсутствуют, что еще раз подчеркивает об актуальности темы исследования.
Цель и задачи исследования. Главной целью нашей исследовательской работы является монографическое изучение художественных особенностей творчества М.Маликовои, как зачинателя традиций «женского» романа в современной татарской литературе.
Настоящая цель предусматривает решение следующих задач:
изучение творческой эволюции М.Маликовои; исследование предпосылок создания произведений, а также влияния общественной деятельности и личной жизни на творчество писателя;
рассмотрение женских образов, воссозданных в прозе М.Маликовои;
анализ средств передачи психологии и духовного мира героев способов создания характеров в произведениях М.Маликовои;
выявление проблематики произведений М.Маликовои;
исследование взаимозвисимости сюжета произведений М.Маликовои и системы образов;
1 Эхмэтэк;анов, М. Алтын ятьмэдэ зкан бэргэлэнэ («Алтын ятьмэ» китабына рецензия) / М.Эхмэтжанов // Мэдэни яфмга. - 2002. - 5 июль.; Эхмэтэк;анов, М. Басып сайрар талы бар / М.Эхмэтзканов // Мэйдан. - 2004. - № 7. - Б. 180-184.; Эхмздуллин, А. «Ожмах балалары»ныц бэхетсез тормышы / А.Эхмэдуллин // Татарстан яшьлэре. - 1990. - 2 июнь.; Вэлиев, М. Кешелэргэ якынаю («Янар таулар яктысында» китабына рецензия) / М.Вэлиев // Социалистах Татарстан. - 1980. - 29 август.; Газизова, У.И. Уйчан тыйнаклык («Юлдашлар» китабына рецензия) / У.И.Газизова // Казан утлары. - 1968. - № 9. - Б. 29-31.; Галимуллин, Ф. Кайда сез, Кадембикэлэр? («Басып сайрар талы бар» китабына рецензия) / Ф.Галимуллин // Социалисток Татарстан. - 1987. - 19 сентябрь. ; Галимуллин, Ф.Г. Халатын ак, куцелец пак булса... / Ф.Г.Галимуллин // Казан утлары. - №9. - 1983. - Б.156-157.; Хащиева, А. Премьера унаеннан берничэ суз / А.Хажиева /'/ Олмэт таннары. - 1990. -1 январь.; Ханнанов, Р.Г., Хисматова, Л.К. Ьэр эсэре - тэрбия дэресе / Мэгьрифэт -2007. - 14 апрель.; Хантимерова, Г. Теслэр балкышы / Г.Хантимерова // Казан утлары. - 1981. - № 8. - Б.133-138; Яруллин, Ф. «Егетлеккэ бер адым» китабына рецензия / Ф.Яруллин // Социалистик Татарстан. - 1978. - 10 сентябрь.
систематизация языковых и художественных средств, использованных писателем;
анализ поэтики романа «У каждого соловья свой сад» («Басып сайрар талы бар»).
Материалы и источники. В ходе исследования изучены
эпические произведения М.Маликовой, а также ее
многочисленные публицистические статьи, посвященные
проблемам литературного творчества и истории создания
отдельных произведений; документы из личного архива автора;
статьи и рецензии, посвященные творчеству прозаика. Для
сравнительного анализа были привлечены произведения
татарских, русских и зарубежных писателей. Рассмотрены труды,
посвященные общественно-политическому, литературно-
культурному движению, а так же вопросам теории литературы.
Методы исследования. Основными методами проведенного научного исследования являются методы системного анализа, историко-аналитический и сравнительно-типологический методы. Литературный процесс рассматривается с учетом особенностей изучаемого периода, литературных направлений, жанров.
Теоретическую и методологическую основу диссертации составили труды Е.Анненкова1, А.Ахмадуллина2, М.Бахтина3, Ф.Галимуллина 4, Т.Галиуллина 5, А.Есина 6, Д.Загидуллиной 7,
Анненкова, ЕМ. и др. Анализ художественного произведения: Художественное произведение в контексте творчества писателя. / Е.И. Анненкова и др. - М: Просвещение, 1987. - 176с.
Эхмэдуллин А. Дереслеккэ ирешу юлында / А.Эхмэдуллин. - Казан: Татар.кит.нэшр., 1993. - 255 бит; Эхмэдуллин А. Офыклар кинэйгэндэ: Эдэби тэнкыйть мэкалэлэре / А.Эхмэдуллин. - Казан: Татар.кит.нэшр., 2002. - 239 бит.
Бахтин, М. Вопросы литературы и эстетики: Исследования разных лет / М.Бахтин. - М.: Худ.лит-ра, 1975. - 502 с.
Галимуллин, Ф. Офыкларны алдан куреп./ Ф.Галимуллин. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1995. - 2006.; Галимуллин, Ф. Такыялар балкышы: М. Малнковага 50 яшь / Ф.Г.Галимуллин // Казан утлары. - 1985. - №9. - Б. 162-166.; Галимуллин, Ф. Халатьщ ак, кунелен пак булса... / Ф.Г.Галимуллин // Казан утлары. - №9. - 1983. - Б.156-157.
Галиуллин, Т. Дэвамлылык: Эдэби тэнкыйть мэкалэлэре / Т.Галиуллин. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1991.-2086.
Есин, А.Б. Принципы и приемы анализа литературного произведения: Учебное пособие / А.Б.Есин. - 2-е издание, испр. - М.: Флинта; Наука, 1999. - 248 с; Есин, А.Б. Психологизм русской классической литературы: Кн. для учителя. / А.Б. Есин. -М.: Просвещение, 1988.- 176с.
7 Занидуллина, Д. Татар эдэбияты: теория. Тарих. / Д.Ф.Залидуллина h.6., - Казан: Мэгариф, 2006. - 319 б.; Занидуллина, Д. Мэктэптэ татар эдэбиятын укыту методикасы / Д.Ф.Запидуллина. - Казан: Мэгариф, 2004. - 367 б.; Занидуллина, Д. Яна дулкында /
А.Закирзянова', М.Залялиевой2, Ф.Миннуллина3, Ф.Мусина4, И.Нигьматуллиной 5, Р.Сверигина6, В.Хализова7, Ф.Хатипова8 и др., а так же издания историко-литературного и литературно-теоретического характера.
Научная новизна работы заключается в комплексном и системном изучении художественного своеобразия творчества М.Маликовой в контексте современной литературы. В работе проанализированы система образов, сюжетное, идейно-тематическое своеобразие, поэтика произведений М.Маликовой, выявлены основные тенденции развития творчества писательского мастерства.
Теоретическая значимость диссертации заключается в монографическом исследовании творчества М.Маликовой.
Практическая значимость. Материалы диссертации, ее положения и выводы могут быть использованы при создании обобщающих трудов по истории литературы XX века, создании учебников по татарской литературе, при разработке учебных курсов, факультативов, спецсеминаров по изучению следующих тем: эпоха и герой, сюжет, психоанализ, особенности создания образов и поэтика произведений.
Д.ЗаЪидуллина. Казан: Магариф, 2006. - 2556.; Заьидуллина, Д. Эдэби эсэргэ анализ ясау / Д.Ф.Запидуллина. - Казан: Мэгариф, 2005. - ПО б.; Занидуллина, Д. Ике корылтай арасында татар прозасы / Д.ЗаЬидуллнна // Татарстан язучыларыныц XV корылтае // Казан утлары. - 2005. - № 9. - Б. 119.
1 Закирж;анов, Э. Заман белэн бергэ / Э.Закиржанов. - Казан, 2004. - 175 б.;
Закирэ/санов, Э. Ядарыш юлыннан (Хэзерге татар эдэбият белеме мэсьэлэре) / Э.
Закиржанов. - Казан: Татар, кит. нэшр., 2008. - 3036.
2 Щэлэлиева, М. Эдэбиятыбызнын жырлы чишмэлэре / М.Дэлэлиева. - Казан:
Мэгариф, 2001.-1286.
3 Мицнуллин, Ф. Балта явызлар кулында / Ф.Миннуллин. - Казан, 1994. - б. 344.;
Мгщнуллгт, Ф. Yceiu баскычлары / Ф.Миннуллин // Ф.Миннуллин. Якты юллар. Эдэби
тэккыйть мэкалэлэре. - Казан, Татарстан китап нэшр., 1975. - Б.65-74.
4 Мусин, Ф. Заман сулышын тоеп: Бугенге эд. тур. / Ф.Мусин. - Казан: Татар,
кит. нэшр., 1967. - 2046.; Мусим, Ф. Кемеш кезге: эдэби тэнкыйть мэкалэлэре /
Ф.Мусин. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1989. - 256 б.
5 Нигматуллина, Ю. Национальное своеобразие эстетического идеала. / Ю.
Нигматуллина. - Казан: Изд-во КГУ, 1970. - 212.
6 Сверигин, Р. Туксанынчы еллар эдэбияты / Р.Сверипш // Казан утлары.- 1999. -
№ 6. - 126-128 б.; Сверигин, Р. Яна замана, яца геройлар / Р.Сверигин // Казан утлары.
-2004. -№11.- 157-1686.
7 Хализов, В.Е. Теория литературы / В.Е.Хализов. - М.: Высш.шк., 2002. - 437 с.
* Хатипов, Ф.М. Эдэбият теориясе: Югары уку йортлары, педагогия училищелары, колледж студентлары очен кулланма. Тулыландырылган икенче басма / Ф.М.Хатипов. - Казан: Раннур, 2002. - 352 бит.
На защиту выносятся следующие положения:
М.Маликова - одна из многочисленных писателей пришедшая в литературу через публицистику. В ее произведениях остро ощущается пульс времени, поднимаются актуальные проблемы современной жизни. Для системного и целостного исследования творчества М.Маликовой необходимо изучить биографию автора, предпосылки создания произведений, а также публицистику и общественную деятельность писателя.
Герои М.Маликовой - современные женщины. Для выявления обусловленности женских образов временем, необходимо исследовать отдельные направления создания женских образов, в частности образа матери в произведениях писателя.
Особо выделяются в произведениях М.Маликовой взаимосвязь сюжета и особенности раскрытия образов. Для исследования данной особенности назрела необходимость системного изучения данной взаимозависимости.
Творчество М.Маликовой отличается своей тематикой, психологизмом и «женским» почерком, что требует особого внимания, определения своеобразия творчества данного писателя.
Литературоведы, изучившие творчество М.Маликовой, обращают внимание на высокий уровень поэтического языка и стиля. Этим обусловлено необходимость изучения художественных средств, используемых автором при создании произведений.
Апробация работы. Основные положения по теме
исследования были представлены на конференциях различного
уровня: Международной научно-практической конференции
«Университетское образование в мире: современные
инновационные подходы к его развитию», посвященная 130-летию
ГОУ ВПО «Татарский государственный гуманитарно-
педагогический университет» (Казань, 2006); Международной
молодежной научной конференции «Туполевские чтения» (Казань,
2008), Всероссийской научно-практической конференции
«Воспитательный потенциал национальной культуры в условиях
поликультурного образовательного пространства» (Казань, 2007),
Всероссийской научно-практической конференции «Славянская
культура: истоки, традиции, взаимодействие» (Москва, 2007),
Всероссийской научно-практической конференции молодых
ученых «Филологическая наука в XXI веке: взгляд молодых»
(Москва, 2007), Всероссийской научно-практической
конференции «Восток-Запад: диалог культур в полилингвальной
среде» (Казань, 2008), Всероссийской научно-практической
конференции «Актуальные проблемы филологии и методики ее
преподавания в вузе и школе» (Елабуга, 2008)), VI
Республиканской научно-практической конференции:
«Литературоведение и эстетика в XXI веке» («Татьянин день»), посвященная памяти Т.А.Геллер (Казань, 2009) и др.
Результаты научного исследования отражены в десяти публикациях.
Структура диссертации определяется поставленной целью и намеченными задачами исследования. Диссертация состоит из введения, трех глав, заключения, списка использованной научной литературы и источников.
Мэдинэ Маликованыц ижат эволюциясе
Язучыныц ижатын анализлый башлаганчы, аньщ; тормыш юлы, эшчэнлеге, ж,эмгыятьтэге роле белэн танышып киту зарур. Мэдинэ Маликованьщ тормышы Ьэм иждт юлы катлаулы Ьэм.бай. Ул гомере буе ж,эмгыяви; . эшчэнлектэ, ижади эзлэнулэрдэ; терле ижлгимагый; хэрэкэтлэрдэ; актив), катнаша. Аныц; гомуми; язучылык эшчэнлегенэ кырык елдан артык. Эдибэнец- тормыш Иэм иждди юлы; турында аерым; тикшерену язып булырлык,. эмма иц мепиме шундадыр: М.Маликова гомере буе актив, бугенге ж,эмгыятьтэге проблемалар; белэн яшщ Иэм; аныц, бётею язмалары, хикэялэре, романнары чорныц; . елъязма документлары булып торырлык.
МЖаликова; куп еллар буе журналист Ьэм мехэррир булытхезмэт итэ. Аныц бетен? эсэрлэрендэ чор сулышы, шул вакытныц проблемалары ачыкланып килэ. Чын эдэби эсэрнец нигезендэ куз? алдында булгащ аныц- чын мэгънэдэ куцеленнэн- уздырылган- вакыйгалар була.. Шул вакытта гына укучы эсэрдэ ялган, каршылык тапмас.
Менэ шушы гомуми-узенчэлеклэрне истэ тотып; М.Маликованыц тэржемэи хэлен ачыклыйк, ченки эдибэнец ижади- узенчэлеклэре беренче чиратта аныц тормышы, эшчэнлеге белэн бэйле.
Мэдинэ Габделхак кызы Маликова; 1935 елныц 5 августында. Татарстанныц» Єарман районы Мортыш Тамак авылында крестьян гаилэсендэ деньяга килэ; Этисе — Габделхак абый холкы белэн, кырыс, дин кануннарына буйсынучан кеше була:. Ул кышын. МТЄта яшьлэрне тракторчы Ьенэренэукыта,эж,эет узе тракторда эшли: Габделхак абыШ бу эшкэ" Мэскэудэ оештырылгаш курсларда беренче этап белэн; барып, ейрэнеп кайта. Этисенец пенэре кызыныц куцеленэ якын була: Эдибэ эсэрлэрендэ кайбер геройларыньщ якыннарын нэкъ менэ МТЄта укыган пэм тракторчы итеп тасвирлый. Мэсэлэн, "Язгы такыялар " повестенда; Газзэнец сейгэне "Эхтэм хэзер МТСта эшли, авылдан-авылга йори,, э "Яшь кеч"кэ килсэ, аца плугарь, булып Мапруй узе чыга иде... Кышын Эхтэм Биектауда трактор ремонтлый..."1 Энисе Еэдия - шигъри телле, нечкэ куцелле, ачык йезле ханым. Гомере буе колхоз да эшли: Ьэ дня апа: сейлэшкэндэ, хат язганда: шигъри юллар кулланырга ярата. Такмаклар:, жьірлар чыгарьтрга оста, рифмасы туры килмэгэн шигырьлэрне шунда ук дересли, редакцияли торганг була;. Гомумэн эйтк эндэ; куцеле; шигърияткэ якын эни кеше баласында да эдэбиятка, сэнгатькэ мэхэббэт уята, тэрбиялт М.Маликова; энисе турында: "Ул минем иц якын кешем; иптэшем;.сердэшем иде" , — ди; НэншМэдинэгэ беренчехзрефі беренче дога ейрэтуче кеше: дэ; энисе була. Кызчык кириллица пэм; латиш шрифтьг белэн бёрьюлы таныша бу аца терле китаплар: укырга мемкинлек; бирэ Кичлэрен Маликовлар? гаилэсендэ китап уку гадэте. була. Кёчкенэдэт аныц куцеле эдэбиятка,,ижатка тартыла МїМаликова; уз авылларындаж;идееллык мэктэпне тэмамлащ 1949 1954 елларда. Минзэлэ педагогия училищесында белем ала. 1954 елда аны кызыл: диплом белэн, тэмамлап, имтихансыз гына конкурсны утеп, ул Казан дэулэт педагогия» институтыныц; тарих-филология факультетыныц тарих булегенэ укырга керэ. Єугьіштан: соцгы еллар булганга, алар белэн элеккеге фронтовиклар; да, мэктэпне яца тэмамлаган яшьлэр дэ укый.. Яшь аралары ун-унбиш елга экиткэн студентлар дуслашып, куцел ачып, спектакльлэр куеп яшилэр. М.Маликова узенец бер истэлегендэ: "Безнец: группа институтта иц яхшы булганга, Ленинградка путевка белэн булэклэделэр;"3 - дип сейли. Ул еченче курста "Комсомолец Татарии" газетасы редакциясендэ штаттан тыш хезмэткэр булып эшли. Ул елларны исенэ тешергэндэ: "Гаилэбездэ биш бала идек. Мин олысы. Югары стипендия алып укысам да, ул киемгэ пэм ашарга житми иде. Шуца курэ "Комсомолец Татарии" газетасында эшли башладым. Группадашларым, спорт, пионер лагерьлары, гомумэн, яшьлэр тормышы турында яздым. Беренче гонорарымны ашарга тоттым. Элбэттэ, бетен мэкалэлэремне дэ бастырмадылар, лэкин мин язуымны дэвам иттем Ьэм журналист эшен яраттым" .
Укуын бетергэнче ук, М.Маликованы, "Чаян" журналына корректор итеп, эшкэ алалар Ьэм ул анда 1964 елга кадэр эшли. Журналистлык елкэсендэ юл курсэтучелэре, укытучылары Юлия Колчанова, Владимир Болдаевскийга рэхмэтле ул.
М.Маликова кечкенэдэн куп сейлэшуче, хыялый кыз була. Соцрак ул уй-фикерлэрен кэгазьгэ тешерэ. Мэктэптэ, училищеда, соцрак институтта уку дэверендэ ул мэкалэлэр, очерклар, хикэялэр язу белэн шегыльлэнэ, тик моца зур эпэмият бирми. "Чаян"да эшлэгэндэ, ул "Яшь ленинчы" газетасы игълан иткэн конкурс белдеруен курэ Ьэм анда катнаша. "Ташу вакытында" исемле тэуге хикэясен матур иллюстрациялэр белэн газета битендэ кургэч, аца "канатлар усэ". Шушы жицудэн соц М.Маликова "ижат иленэ" юл тота.
1964 елдан башлап, "Азат хатын" (хэзерге вакытта "Сеембикэ") журналы редакциясендэ эдэби хезмэткэр, э 1978 елдан 1987 елга кадэр журналныц жаваплы сэркатибе булып эшли.
Шушында эшлэгэндэ аны: "М.Маликова - татар эдэбиятында хатын-кыз язучы тарафыннан иждт ителгэн беренче романныц авторы. Хэзер инде ул нык куллы, уз ижат йезе билгелэнгэн язучы" , — дип бэялилэр. М.Маликованыц эдэби иждт юлындагы беренче адымнары да журналистлык язмаларыннан - кендэлек матбугат ечен хэбэрлэр, документаль очерклар, мэкалэлэр язудан башлана. Журналист буларак, ул куп йери, терле профессия вэкиллэре белэн очраша, тормыш материалын тырышып ейрэнэ. Ул татарлар яшэгэн пэр тебэккэ барып житэргэ, татар теленец сафлыгын сакларга, кардэшлэре белэн очрашырга омтыла. Журналист Маликова язмаларында Советлар Союзыныц терле почмакларында яшэгэн якташларыбыз тормышы киц чагылыш таба. Алай гына да тугел, алар роман, повесть геройлары булып, эдэби эсэрлэренэ килеп керэлэр дэ укучылар кунелендэ урын алалар. Журналистны бигрэк тэ яшьлэр менэсэбэте, гаилэ, тэрбия, эхлак проблемалары, кешенец жэмгыятьтэге урыны, бурычы, хезмэткэ карашы2 кызыксындыра. Алдарак бу темалар язучы иждтынын, идея
Хатын-кыз образларынын, заман белэн шартланышы
Ижтимагый чынбарлык, заман эверелешлэре язучы иждтына кечле йогынты ясый. Ул узгэрешлэрнец кешелэр тормышына, аларньщ психологиясенэ иогынтысын язучы героилар язмышы аша сурэтли, аларга уз менэсэбэтен ачыклый. Эдэбиятныц мепим темаларыныц берсе булган хатын-кыз язмышы мэсьэлэсенец татар эдэбиятында усеш-узгэрешен кузэтудэ бу ачык куренэ.
Эдэбиятыбызда хатын-кызныц куцелсез, карацгы язмышына, беренчелэрдэн булып, Г.Кандалый игътибар итэ. "Сэхипждмал" исемле поэмасында татар хатыныныц "мажик" Ьэм бай гаилэсендэге хэлен чагыштырып сурэтли. Ярлы ир хатыныныц тормышы бары тик кара, экан ешеткеч тасвирлар белэн генэ сурэтлэнэ. Ул елныц унике аен ялсыз эшлэрсец, яхшы кием, тэмле ризык, ж,ылы менэсэбэт курмэссец, гомерец карацгыда, хэерчелектэ узар , дип яза.
Э бай гаилэсендэге хатын-кыз тормышын ул бетенлэй башкача билгели. Бай кеше, мулла хатыны булсац, конец бизэнеп, матур киенеп, тэмле ашап утэр; гомерец буе аштан-ашка йерерсец; сине кадерлэрлэр, хермэт итэрлэр; кырга чэчугэ дэ, уракка да чыкмассыц, хэтта кояш та сине пешермэс, назлар гына, дип сурэтли Г.Кандалый.
Эдэби эсэрлэрдэ хатын-кыз хокукы мэсьэлэсен кутэруне Кандалыйдан соц килгэн буын мэгърифэтчелэр дэвам итэ. XIX йезнец урталарында Рэсэйдэ, шул исэптэн татарлар яшэгэн тебэклэрдэ барган 5китди тарихи, изктимагый, социаль узгэрешлэр халыкньщ милли узацын формалаштыруга, ижтимагый фикер усешенэ кечле йогынты ясый, мэгърифэтчелек хэрэкэтенец мэйданга килуен тизлэтэ. Эдэби Ъэм фэнни хезмэтлэрдэ теп мэсьэлэлэр итеп кеше, аныц шэхси иреге, миллэтнец бугенгесе Ьэм килэчэге Ьэм башкалар кутэрелэ. Шулар белэн бергэ татар хатын-кызыныц ижтимагый тормыштагы, гаилэдэге урыны, социаль тигезлеге проблемасы да мэгърифэтчелэр игътибары узэгендэ тора.
Прозада татар кызыныц иске гореф-гадэтлэрне инкяр итеп, уз бэхете, азатлыгы ечен керэшкэ чыгуын, беренчелэрдэн булып киц планда М.Акъегет сурэтли. Эдипнец "Хисаметдин менла" (1886) эсэрендэ Хэнифэ образы - татар эдэбиятында мепим сыйфат узгэреше башлануын дэлиллэуче .факт. М.Акъегетнец Хэнифэсе зифа буйлы, чибэр тес-кыяфэтле булу естенэ, укымышлы, эшсеяр Ьэм, иц мепиме, килэчэге турында тирэн уйланучы, уз хакын хаклап керэшергэ эзер кечле рухлы шэхес тэ.
М.Акъегеттэн соц шэхси бэхете ечен актив керэшуче хатын-кыз образы татар прозасында теп образларныц берсенэ эйлэнэ. Шундый эсэрлэрдэн Р.Фэхретдинов "Сэлимэ, яки Гыйффэт" (1898), Г.Исхакый "Эч хатын белэн тормыш" (1898), "Кэлэпушче кыз" (1900), "Остазбикэ" (1910), Ф.Кэриминец "Мирза кызы Фатыйма" (1907), Г.ИбраЬимов "Татар хатыны нилэр курми" (1909) эсэрлэрен атап була. Шулай итеп, эдэбиятта азатлык ечен керэшуче, ир-ат белэн бертигез дэрэжэдэ булырга омтылучы образлар барлыкка килэ. Хатын-кызныц миллэт хадимэсе дэрэжэсендэ урнэк затка эверелуендэ куркэм мисалларныц берсе -Г.Исхакыйныц "Телэнче кыз" романындагы- Сэгадэт образы. Эсэрдэ тормыш тебеннэн кутэрелеп, миллэткэ хезмэт итуче дэрэжэсенэ ирешкэн кызныц рухи пэм фикер йерту эволюциясе эзлеклебэян ителэ. Эдэбиятта мондый типтагы геройларны, сурэтлэу белэн- беррэттэн, миллэтнец рухи язмышын чагылдыру, тормышны тасвирлау мепим-факт бульихтора.
Хатын-кызныц аянычлы язмышы темасы Ф.Эмирхан ижатында.да зур урын алып тора. 1909! елда язучыныц "Татар кызы" исемле эсэре деньяга чыга. Татар кызы — жыелма образ. Эсэр тубэндэгечэ башлана: "Туды... Туганда ул кеше иде..."1. Эйе, татар кызы алты яшенэ кадэр ир балалар белэн тигез хокуклы кеше була. Эмма, зкиденче яшькэ чыккач, гореф-гадэтлэр аны узенэ буйсындыра» башлый. Кыз балаларга малайлар бёлэн уйнау, аралашу чиклэнэ: Мона, гадэттэ, каршылык курсэтеп булмый. Ченки яшэу кануннары шуны талэп итэ. Алар индебелем алу мэсьэлэсендэ дэ аерыла башлыйлар. Ир балалар мэдрэсэдэ, укый, татар кызын мулла хатынына бирэлэр, ченки ир, балалар белэн бергэ укырга ярамый.
Татар кызы, ул вакытлардагы кануннар буенча, дурт стена эченэ биклэнгэн килеш кияу кетеп утыра башлый. Бервакыт аны узе белмэгэн берэугэ ярэшэлэр. Никшулай? Ченки жэмгыятьтэгетэртиплэр шундый.
Чынлап та, татар кызы уз гаебе аркасында шушындый хэлгэ тешэме? Ьич юк. Киресенчэ, ул ирлэр белэн- бер хокуклы булып, ирекле Иэм бэхетле яшэргэ тели. Эмма аныц иреген чикли торган кимендэ ике нэрсэ бар: беренчесе — шэригать законнарын тар анлаудан туган гаилэ тэртиплэре, икенчесе - гаилэдэге тэртиплэрнец, нигездэ, исэп-хисапка корылган булуы.
Татар кызы бэхетле булсын ечен, элеге кануннарны юк итэргэ, ягъни жэмгыять тезелешен Ьэм шуннан чыга торган кенкуреш тэртиплэрен узгэртергэ кирэк.
Хатын-кыз азатлыгы проблемасы. щэмгыятьтэге агым, узгэрешлэр белэн бэйлэнештэ- карала, татар хатынын гаилэ, социаль Ьэм дини богаулардан азат иту юлы курсэтелэ, аларныц яца тормыш тезугэ катнашы сурэтлэнэ.
Утызынчы еллар эдэбиятындагы хатын-кыз образын, аныц жэмгыятьтэге урынын курсэтеп Ьэм замана идеалы булырлык итеп сурэтлэргэомтылалар. Шулай итеп, чор талэп иткэн "идеаль" хатын-кыз образлары барлыкка килэ. Г.Кутуй "Тапшырылмаган хатлар"(1936) 1 эсэрендэ Галия - ЗОнчы, еллардагы идеаль хатын-кыз образыныц бер мисалы була.
Г.Кутуй теп игътибарын Галия Сафиуллинаныц эчке деньясыН ачуга, экэмгыяви эшчэнлегенэ, гаилэ турындагы узенчэлекле карашына юнэлтэ. Нэтизкэдэ; Галиянец жэмэгать эшен бик яратуы, аны бетен нэрсэдэн дэ югары куюы» куренэ. Эйтергэ кирэк, хатын-кызныц ижтимагый тормыштагы урыны "югалтулар" аша бара. Бу турыда эле 20 елларда ук Ь.Такташ "Югалган матурлык" драмасында эйткэн иде. Хатын-кызныц жэмгыявю функциясен кечэйтеп, аны ана булудан, гаилэдэн аеру фажигагэ» китеруе турында кисэткэн иде. Г.Кутуйныц Галия образы уз чорыныц куп хатын-кызларына хае сыйфатларга ия. Ул шулкадэр эшкэ бирелгэн, гаилэсе турында уйларга вакыты калмый. Аныц баласы авырып ятканда. ул партсобраниедэн кайта алмый. Кайткач та эле баласы хакында сорашмыйча, эш, жыелыш турында сейли. Эмма замана, рэсми пропаганда, рэсми тэнкыйть алга таба да Галия кебек геройларны якларга чакыра.
Алтмышынчы елларда эдэбиятка килгэн М.Маликованыц башлангыч чор ижатын куздэн кичергэндэ, кеше концепцияеенец нигезен шул чор эдэбияты очен хае булган социалистик реализм эдэбияты ! традициялэре тэшкил итэ. Аныц геройлары Г.Кутуй ("Тапшырылмаган хатлар"), Г.Бэширов ("Намус"), М .Эмир ("Агыйдел"), Г.Эпсэлэмов ("Ак чэчэклэр") салган жирлектэн усеп чыга, алар иж;ат иткэн хатын-кыз образларыныц рэтен тулыландыра. Мондый образлар хатын-кызныц бееклеген, аныц яшэештэге теп рольне курсэту ягыннан безнец татар эдэбиятыныц зур казанышы булып торалар.
М.Маликова, эсэрлэрендэ узенэ зкэлеп итеп, укучыньщ игътибарын эсэрнец башыннан ахырынача киеренкелектэ тотып торган-тарту кече пэм ышаныч та шул ук хатын-кыз геройларда. Табигате белэн гади пэм нэфис, эмма рухы пэм иманы белэн тицдэшсез батырлыкларга эзер булган кечле рухлы. геройлар. Хатын-кызга тулысынча бэхетле булу ечен иц кирэкле нэрсэ - балаларыцныц яхшы булып усуе, ата-анасыныц йезенэ кызыллык китермэве, яраткан кешец, шегылец булуы. М.Маликова ижатыныц узэген тэшкил итуче концептуаль караш-менэсэбэт хатын-кызлар образында, алар язмышын сурэтлэу аша бирелэ. Бу ифрат кулэмле пэм эчтэлекле иэкатта хатын-кызлар образларыныц бай галереясе тудырылган, кеше пэм мохит бэйлэнешлэре купкырлы пэм кызыклы бэйлэнеш тапкан. Геройлар хэрэкэт иткэн тирэлек терле. Автор пэр эсэрендэ кабатланмас характерлар иж;ат итэргэ омтыла Ьэм моца ирешэ дэ.
М.Маликованыц изкаты эдэбиятны терледэн-терле хатын-кыз образлары белэн баета. Эмма язучы, беренче чиратта, уз позициясеннэн чыгып, уз тормышын, эшчэнлеген куз алдында тотып ижат итэ Ьэм шуца курэ аныц образлары хатын-кыз фэлсэфэсе, логикасы ягыннан тулырак ачыла. Шул еллар идеологиясе тээсирендэ тэрбиялэнеп ускэн, язучы булып житлеккэн М.Маликова моны тубэндэгечэ ацлата: "Кем тесле буласыц килэ?" Эгэр дэ кечкенэ чагымда миннэн шулай дип сораучы булса, hH4 икелэнмичэ: "ШаЬрезадэ тесле", - дип ж;авап биргэн булыр идем. Ул, иленец башка кызларын коткарып калу ечен, уз тормышын куркыныч астына куя. Батырлык,. фидакарьлек- кебек ир-егетлэргэ хае сыйфатлар ШаЬрезадэдэ хатын-кызларга хае сабырлык, мелаем хэйлэкэрлек белэн урелгэн.
Сюжет узенчэлеклэре пэм образлар системасы
Язучы тарафыннан уйлап табылган яки тергезелгэн тормыш -чынбарлык моделе, авторныц максатыннан чыгып, гаять куп терле була. Элеге модель безнец тормышка охшарга пэм охшамаска, укучыга таныш яки таныш булмаска да мемкин. Язучы эдэби эсэрне у3 хыялында барлыкка китерэ, аныц елешлэрен ваклыкларына кадэр уйлый, аца терле детальлэр ести, аннары шуларны бербетен итеп оештырып, укучыга анлашылырлык итеп сурэтли. Авторныц у3 ацлавы яктылыгында бэялэп сурэтлэгэн тормыш укучыга нинди дэ булса яцалык алып килергэ тиеш. Эсэрнец вакыйгалары да, образлары да, тел-сурэтлэу чаралары да, гомуми тезелеше дэ эчтэлек белэн билгелэнэ. Эдэби эсэр язылуы, барлык вакыйгалары, сурэтлэнгэн язмышларьь белэн бер максатны, куздэ тота - язучы укучыга нинди дэ булса фикерен, карашларын ж;иткерергэ омтыла. Димэк, эдэби эсэрдэ сурэтлэнгэн тормыш вакыйгалары пэм кеше образлары укучы ечен яцалык булырга тиеш, ягъни эсэрне кабул итучедэ объектив сурэтлэнелу иллюзиясе тудырыла. Шул ук вакытта барлык куренешлэр язучыныц куцеле пэм акылы аша утэ, нэтижэдэ автор вакыйгаларга уз менэсэбэтен дэ белдерэ, бу исэ тукыманыц субъективлык белэн сугарылуын тээмин итэ. Болар лирик чигенешлэр, геройларныц, эш-хэрэкэте, аларныц фикер йертуе, аралашулары, каршылыкка керулэре Ьэм башка чаралар ярдэмендэ бирелэ.
Ьэр язучы, шул исэптэн М.Маликова да, эсэрен язганда, уз фикерен укучыга экиткерер ечен, билгеле элементлар таба Ьэм куллана. Эсэрнец эмоциональ кейлэнеше, яцгыраш дулкыны, шуца яраклаштырылган башка элементлар билгеле бер пафосны барлыкка китерэ. М.Маликова эсэрлэренец пафосын без тубэндэгечэ билгелибез:
1. Героик - батырлыкка дан жырлау, кешенец бееклеген раслау ("Синец ечен узем улэрмен");
2. Романтик - бееклеккэ, чисталыкка омтылудан туган кутэренке рух пэм шул омтылышньщ пассивлыгын китереп чыгарган борчылу, сагыш ("Шэфкать", "Казан каласы - таш кала");
3. Трагик — кеше ацында Ьэм тормышында булган каршылыкларныц иц югары ноктасына житуе пэм улемгэ китеруе ("Кояш купере");
4. Драматик — кешенец иэктимагый Ьэм шэхси тормышындагы каршылыкларны ацлаудан туган курку, борчылу, сызлану ("Алтын ятьмэ", "Тылсым");
5. Сентименталь - жэллэу, кызгану, ацларга тырышу хислэре остенлек алган эсэрлэр ("Басып сайрар талы бар");
6. Сатирик - тормышньщ аерым бер ягын тэнкыйтьлэп алу, мыскыллап келу ("Ал, Сэкинэ, Эмрикэне!");
Аерым эсэрлэр пафосыннан тыш гомуми иждт пафосы булуы да мэгълум. Бу авторныц гомуми, барлык эсэрлэренэ дэ хае булган бер юнэлеш, яцгыраш. М.Маликова ижатыныц пафосын билгелэр ечен аны ике чорга булеп карау зарури. Беренче чор дигэндэ - авторныц узгэртеп коруга кадэр, ягъни туксанынчы еллларга кадэр язылган эсэрлэре куздэ тотыла. Бу чор ижатына романтик ("Казан каласы - таш кала"), сентименталь ("Шэфкать"), трагик ("Кояш купере") пафослар хае. Икенче чоры исэ, М.Маликованыц, ун еллап экэмэгать эшлэрендэ эшлэп, купмедер язучылык эшеннэн читлэшеп, аннары яцадан эдэбиятка кайткач язылган эсэрлэре, ягъни бугенге кен ижаты. Язучыныц хэзерге эсэрлэрендэ шулай ук романтик ("Югалган якутлар"), сентименталь ("Чэчкэ балы"), драматик ("Тылсым") пафос зур урын алган, тик шулай да пэр эсэре тирэн сатирик пафос белэн сугарылган. Автор моны узенец холык-фигыле, жор куцеле, тормышны куп куреп, аныц кимчелеклэрен белуе Ьэм укучысына да моны житкерергэ телэве белэн ацлата1. Эдэби 83 эсэрнец пафосы сюжет пэм геройлар менэсэбэте белэн дэ тыгыз бэйлэнгэн. Башкача эйткэндэ, эсэрнец: пафосын образларныц, геройларныц холык-фигыле, теле Ьэм аларныц кичерешлэре билгели: Суз дэ юк, пафос бары, тик эчтэлектэ- генэ яши- ала: Эчтэлек исэ сурэтле формада гэудэлэнэ:Сурэтлелекнец иц теп пэм зарури берэмлеге - образ. М.Маликова ижатында да махсус алымнар ярдэмендэ уйлап табылган, иждт ителгэн тормыш: куренеше - образларны (Д;3апидуллина тэкъдим иткэн классификация буенча ) дурт тергэ булеп карарга мемкин:
1)кеше,
2)табигать (жил, ай; яшен; яцгырИ.б;) яки-эйбер (гел, чэчэк h.6.),
3)жьіелма образ (гаилэ, тирэлек, халык h:6;),
4)ясалмаобраз (символлар, фикер-хис Ь.бО-Образларэдэби эсэрнец сюжет сызыгын коруда топ рольне утилэр. Алар эсэрнец: теш идеясен ачуда, тульг чагылдырудазур урын алыштора, сюжет хэрэкэтен хасил итэ.
Белгэнебёзчэ; "сюжет — вакыйга-хэллэр яки кеше холкыныц, характерыныц усу-узгэру тарихы.. Ул уйлат табыла, тормыштан алына (тарихи, реаль, автобиографии); яисэ чыганактан кучерелэ; ала" . Конфликтные барлыкка килуе, усуе, чишелеше сюжетныц аерым этапларын хасил итэ. Одэби герой белэн сюжет бик тыгыз мвнэсэбэттэ тора. Алар бер-берсеннэн башка була алмыйлар, ченки образа булмаса; сюжет та булмый пэм киресенчэ. Алай гына да тугел, геройны кирэкле дэрэжэдэ ачар ечен, автор сюжет тезелешен узенэ кирэгенчэ тези, узгэртэ. Эйтик, "Адашканга юл кайда?" детектив повестенда укучы терле образлар белэн таныша. Беренче карашка аларныц кайсы нинди, икэнен аерып кынагэйту дэ кьіені Эсэр узенец детектив булуы-. белэн генэ 84 тугел, э кызыклы образлары, вакыйгалары белэн дэ мавыктыргыч. Чиста, пехтэ киенгэн, узен бик дэрэж,эле тоткан Атласный, жинаятьче икэнен укучы азакта гына белэ. Аны кеше утереп, акча талап йеруче дип уйларга берэунец дэ башына килми. Консерваториядэ укучы Зелфэ бетен куцеле белэн "шома Атласка" гашыйк. Егетнец зэвыклы, тэрбияле булуы кызны эсир итэ. Анд каршы куелган икенче образ - Ниаз, чибэр тугел, тупасрак, киеме дэ артык пехтэ, кыйммэтле тугел. Язучы вакыйгалар барышында Зелфэнец егетлэргэ карата фикере узгэрэ баруын курсэтэ. Кыз куцеле белэн яктылыкка омтылган Нияздагы кешелеклелек, намуслылык кебек сыйфатларны курми кала алмый. Беренче курудэ ук кемнец кем икэнлеген танымау ацач тирэн куцел газаплары алып килэ. Эсэрдэ Зелфэ образы лирик-психологик тирэнлекне кечэйту йеклэмэсен ути. Зелфэ, Нателла, Риф; Котик пэм башкалар повестьныц теп герое Ниазныц - уз телэге белэн ж,инаятьченец эзенэ тешэргэ ярдэм иткэн шофер егетнец - мажараларын укучыны мавыктырырлык итеп сурэтлэргэ ярдэм иткэн» естэмэ чаралар гына. Сюжет сызыгы дайми рэвештэ Ниаз образы белэн бэйлэнгэн. Нэкъ менэ Ниаз сюжетны кискен борылышлар ясарга "мэж,бур итэ", шунлыктан эсэр мавыктыргыч, детектив жанр хасиятлэренэ тулысынча туры килэ Ьэм уцышлы булып чыга. Куренгэнчэ, эсэрдэ сюжет Ьэм образлар бик тыгыз бэйлэнгэн.
Элеге повесть мисалында без хэтта геройныц характерын, холык фигылен ачу ечен, язучыныц аерым бер жанр тере сайлавын да курэбез, ченки эсэр, гадэти хикэялэу рэвешендэ язылса, геройлар деньясы укучыга билгеле булыр иде Ьэм повестьныц тээсир иту кече кимер иде. Эсэрдэ барган тикшерену нэтиж,эсендэ геройларныц холык-фигыльлэре тулысынча ачыла. Нэтижэдэ, Ниаз — уцай герой, Атлас — кеше талаучы, ж,инаятьче, ягъни тискэре герой. Шулай ук бу геройларныц якташлары уцай персонажлар: Зелфэ, тикшеруче Фидаил Ьэм тискэре персонажлар теркеме туплана: Нателла, Котик, Риф, Ьэм башкалар.
Образларныц бирелеше пэм сюжет менэсэбэте ягыннан М.Маликованыц "Сеяркэ" ("Кояш купере") повеете да бик кызыклы. Бу эсэр шулай ук фажига белэн башлана. Тик детектив эсэрлэрдэн аермалы буларак монда утеручене эзлэргэ кирэкми, ченки яшь шагыйрэ узе-узенэ кул сала. Эсэр дэвамында яшь ананы улемгэ китеру вакыйгалары сурэтлэнэ. Шушы хикэялэу нэтиж,эсендэ барлык геройларга да тулы бэялэмэ бирелэ. Биредэ, Гадел гаилэсе булган ир-ат, район башкарма комитеты рэисе; Тэбрия (Октябрина) ана гашыйк кыз, шагыйрэ. Беренче карашка, алар арасында чын мэхэббэт хислэре, алар» бэхетле булырга тиеш. Икенче яктан, Гаделнец никахлы хатыны бар пэм аца ятлар белэн "чуалу", шулай ук Тэбриягэ дэ хатынлы ирлэрне аздырырга ярамый. Автор укучыга тирэн эхлакый мэгънэгэ ия булган сорау куя. Эдибэ геройларын биредэ берничек тэ бэялэми, ул бары тик аларньщ эш-гамэллэрен, булган вакыйгаларны тасвирлый гына. Барлык бэялэуне дэ укучыга калдыра. Олеге эсэр узенчэлекле сюжеты пэм образларнын, бирелеше белэн эпэмиятле.
М.Маликова ижатына хае булган сэнгатьлелек чараларыньщ "Басып сайрар талы бар" романында гэудэлэнеше
Ьэрбер иждт кешесе, язучыныкы кебек ук, М.Маликованыц да уз ижат стиле, эзлэнулзре Ьэм табышлары бар. Анын, узенэ генэ хае сэнгатьлелек чараларыц тупланышын без авторныц иц уцышлы, кызыклы "Басып сайрар талы бар" романы мисалында карарбыз. Эсэрнец исеме ук игътибарны жэлеп итэ. Ул халык жырыннан алынган юллар белэн аталган. Исеменнэн куренгэнчэ, романдагы геройлар, кошлар шикелле ук басып сайрар агачларын эзлилэр пэм табалар, ягъни телэклэренэ ирешэлэр. Романда актерлар, режиссерлар, драматурглар, театр сэнгатен яратучылар пэм аларныц шэхеи тормышлары сурэтлэнэ. М.Маликованыц "Басып сайрар талы бар" романы башка эсэрлэрдэн структурасы, темасы, образлар системасы, стиле белэн аерылып тора. Эсэр уз вакытында татар эдэбиятында "социаль психологик роман" дип билгелэнгэн жанрда ижат ителгэн. Ьэм баштан ахырына кадэр геройларныц психологик кичерешлэрен, рухи халэтлэрен тасвирлый. Социаль-психологик романнарга хае булганча, эсэрдэ иж,тимагый куренешлэрнец пэм кешелэр арасындагы менэсэбэтлэрнец психологияеен тирэнтен яктырту бара. Бу юнэлештэ Сафия белэн Шэфикэ образлары шактый тирэн ачылган. Элеге персонажлар язучы тарафыннан яратып, мавыгып тасвирланган. Аларныц тышкы матурлыгы белэн эчке рухи гузэллеклэре табигый пэм бербетен. М.Маликова геройларны терле яклап Ьэм тулы канлырак итеп куреэту очен поэтик чараларныц шактый бай палитрасын файдалана.
М.Маликова романнарыныц поэтикасы тулысы белэн кешелек 135 деньясыныц эхлакый нигезен курсэтугэ, ачуга юнэлтелгэн. Беренче карашка, сюжеты белэн дэ, темасы белэн дэ гади булган роман бик акту ал ь пэм авыр проблемаларны кутэрэ. Театр актрисасы Сафия куп еллар эшлэп тэ, элегэ кадэр ярдэмче рольлэрне генэ уйнап килэ. Менэ театрда "читка" була. Пьесаны укуга ук, Сафия узен баш герой — Кадимбикэ - ролендэ курэ. Тик теп рольне аньщ дусты Нэргизэгэ бирэлэр. Сафия вметен взми, репетициялэргэ йери, рольне ятлый. Яна спектакль беренче тапкыр Караганда ук начар бэялэнэ, шуннан сон. актерлар алмаштырыла, режиссура узгэртелэ, Сафиягэ теп роль бирелэ. Нэтижэдэ - аншлаг. Лэкин естэрэк яткан тормыш материалы астында кызыл ж,еп булып сузылучы, геройларны пэм укучыларны уйланырга, тетрэнергэ, ачыш ясарга, бер-берсе белэн бэхэслэшергэ этэруче эпэмиятлерэк эйберлэр — эчке сыйфатлар, эхлакый кануннар да бар.
"Ж эмгыять бары тик таза эхлак нигезендэ утырса гына кешелекле, ныклы, ышанычлы була. Эсэрнец "Басып сайрар талы бар" дигэн нэфис, лирик исеменэ дэ, минем уемча, энэ шундый тирэн мэгънэ салынган. Эгэр дэ бу очракта артистларны сандугачка тицлэсэк, алар тудырырга тиешле образлар, югары эхлакый принциплар, таза рухлы тарихыбызда формалашкан эхлакка нигезлэнсэ генэ, чын лэззэт биру белэн бергэ, заманча яцгырарага, бугенгебезгэ ярдэм итэргэ мемкин икэн" , - дигэн фикер эйтэ эдэбият галиме Ф.Галимуллин.
Беренче карашка роман терле фрагментлардан торган шикелле, чынлыкта исэ, аньщ кечле узэге бар. Эсэр тулысы белэн автор тарафыннан кертелгэн, эсэр тукымасына урнаштырылган пьеса тирэсенэ туплана. Бетен вакыйгаларны уз тирэсенэ жыйган, геройларны бер-берсенэ бэйлэгэн пьеса элеге очракта интеграль образ. Ул эсэрнец уртак экспрессив яцгырашын китереп чыгаруга, бер теркем образлар, ассоциатив бэйлэнешлэр тудыруга хезмэт итэ торган узэк.
М.Маликова роман башында ук укучыларны драманыц сюжеты белэн таныштыра: "Пьесаныц теп герое - хатын-кыз. Анын, илен дошман яулап алган. Рэхим-шэфкать белмэс илбасарлар ир-егетлэрне кырып бетергэннэр, арба кучэреннэн узган сабыйларны да аямаганнар. Канга туенган жирдэ, хэрабэлэр арасында карт-коры, сабыйлар, хатыннар гына калган. Шул хатыннарнын, берсе залим патшанын, узе белэн йезгэ-йез килеп керэшкэ чыга..."1 Язучы пэр геройныц матурлыгын, рухи халэтен, хис-кичерешлэрен, шушы пьесага булган менэсэбэттэ сурэтли. М.Маликова эсэр буена пьесадагы теп рольне терле героиняларына яраклаштырып карый. Нэтижэдэ, геройларныц характерларын, холык фигыльлэрен курсэтэ.
Романда теп образлар белэн бергэ ярдэмче персонажлар да бар. Алар пэркайсы узенчэлекле характерлары, холыклары, эчке деньялары белэн аерылып тора. Образлар кабатланмыйлар, бер-берсенэ охшамыйлар. Язучы пэр характерный; узенэ хае детальлэр таба белэ. Беренче сюжет сызыгындагы теп образ Сафия, гадел, тыныч, тырыш. Эмма эшендэ h3M шэхеи тормышында аерым уцышларга ирешэ алмаган, утыз яшенэ житуенэ карамастан, ул паман икенчел рольлэр генэ башкара, мэхэббэтендэ дэ буталып беткэн. Шэфика, чын мэгънэсендэ хезмэт кешесе, Нэргизэ - шук, чая хатын, ул шулай ук бэхетен тапмаган, гаилэ корса да, баласы туса да, ул узен бэхетле тоймый, ченки ул узен театр ечен туган, пэм сэнгать белэн берлектэ генэ куз алдына китерэ ала. Эсэрне укый башлауга пэр образ укучы тарафыннан кабул ителэ. Э бу, Ьичшиксез, язучыныц осталыгы турында сейли. Романда тормышныц, кеше язмышларыныц катлаулы каршылыкларын ачу бара.
Эсэрдэ бугенге кен белэн куп гасырлар элек булган вакыйгаларны капма-каршы куеп сурэтлэу, эсэрнец тээсир иту кечен тагы да арттыра.
Роман тиран мэгънэлелеге пэм сюжет узенчэлеге белэн генэ тугел, югары дэрэжэдэге сэнгатьчэ эшлэнелеше белэн дэ игътибарга лаек. Монда тирэ-юньне сурэтлэу, сойлэшулэр белэн янэшэ, геройларньщ хис кичерешлэре, уй-фикерлэре усеш-узгэрештэ курсэтелэ. Шуца курэ дэ эсэрдэ психологизм кечле, психологик стиль билгелэнэ. Лексик чаралар кулланылышы ягыннан эсэр бай эдэби тел белэн язылган. Элбэттэ, аца рус алынмалары "власть, репетиция", заманча тешенчэлэр "трамвай", профессионализмнар "читка, режиссура, дублер, дублерша, этюд", архаизмнар "хаким, хаин " да килеп кушыла. Вакыйгаларга бэйле рэвештэ ал ар ышандыру кечен арттыралар.
М.Маликова романда хикэялэуче, геройлар сейлэменэ естэп, хатлар, тешлэр, жырлар, риваятьлэр дэ куллана. Бу исэ уз чиратында проблеманы тарихи яктан да дэлилли. Борын-борынгыдан халык ышанган ырымнар, юраулар бугенге кен кешесенэ дэ ярдэмгэ килэ, шулар белэн халык юана, тынычлана. М.Маликова бу фактларны уз геройларыныц характерларын ачканда урынлы пэм оста куллану нэтижэсендэ укучы белэн герой арасында ацлашу туа. Мэсэлэн, Нэргизэнец ролен Сафиягэ биргэннэн соц, беренчесенец уйлануларын, езгэлэнуен автор теш юрау мисалында бик тегэл сурэтли: "Тешлэремэ кергэн и де шушылай буласыларым, - дип езгэлэнде ул. — Бэлэкэй чакта ук тешемдэ кургэн идем. Арбада барам, барам, барам... Янымнан ике яклап hay-паулап этлэр чаба. Бетенесе бозау хэтле, усал, куркыныч... Терлесен уйладым, тик, ждн дускаем шуларга кушылыр, дип кенэ юрый белмэдем..." Элеге юлларны укыгач, укучыга Нэргизэнец йерэк эрнуе тулысынча ацлашыла, пэм авторга гади сузлэр белэн элеге куренешне сурэтлэунец кирэге дэ калмый.
Романда халык авыз ижаты урнэклэре куп пэм урынлы куллануы белэн эсэрнец телен баета пэм аца халыкчанлык ести, безнец гореф гадэтлэрне укучы игътибарына житкерэ. Халкыбызныц иц борынгы пэм иц матур урнэклэреннэн берсе булган жырларга, бигрэк тэ бишек экырына М.Маликова еш мерээкэгать итэ. "Бишек ж;ыры! Барча халыклар, пэммэ кешелэр ечен уртак, бар куцеллэргэ утеп керэ торган изге бер моц бит ул"1, "Терле халыкныц аналары бишек экырын торле теллэрдэ ж;ырлый, лэкин моцы бер, хисе бер" , ди ул. М.Маликова зкырны сэнгать тере генэ итеп тугел, аны кешелэрнец аралашу коралы, э еш кына андашылмаучанлыклар килеп чыкканда аларны чишу юлы итеп курсэтэ. "Терле теллэрдэ сейлэшуче кешелэр бер-берсен ацлый аламы? Халыклар бер-берсе белэн ацлаша аламы? Менэ нинди сорауга жавап бирергэ тиеш бу куренеш! Ж ыр менэ шундый югарылыкта булырга тиеш!
