Содержание к диссертации
Мук,аддима г. 3
Боби якум. Усулх,ои истифодаи оятх,ои цуръонй дар "Маснавии маънавй" 12
Фасли якум. Васфи сифот ва кудрати Худованд дар "Маснавии маънавй" 15
Фасли дуюм. Оёти куръонй, ки даъват ба имон овардан, сабру тахаммул ва таваккул мекунанд 29
Фасли сеюм. Абёти маъхуз аз К,уръон, ки дар баёни аъмоли мазмума мебошад 57
Фасли чахррум. Оёти маснавй андар баёни ахволи чаннатиёну дузахиён ва рузи растахез 72
Фасли панчум. Андар баёни киссахри куръонй, ки дарбаргиранда ва бозгуи хаёти ибратбахши паёмбарон аст 81
Боби дуюм. К.иссахри к,уръонй дар «Маснавии маънавй» 92
Фасли якум. Мафхуми кисса дар куръон ва адаби форси 92
Фасли дуюм. К,иссахри «Маснавии маънавй» ва таснифоти онхр 95
Фасли сеюм. К,иссаи Сулаймон (а) ва макрми он дар маснавй 111
Фасли чорум. Достони Мусо (а) дар «Маснавии маънавй» 120
Хулоса 134
Иловато 137
Чадвали истифодаи оёти к.уръонй дар «Маснавии маънавй» 167
Феэфисти адабиёт 171
Введение к работе
«Маснавии маънавй» х,амчун шохдсари тасаввуф ва адабиёти форсу точик дар инкишофи тафаккури бадей ва завк,у саликаи мардуми Машрикзамин таъсири бузург расонидааст. Ин китоб то он чой махбубият пайдо кард ва дар доирахри илмиву адабй эътироф гардид, ки онро ба унвони «К,уръони пахлавй» шинохтанд. Максад аз ин таъбир он мебошад, ки Ч,алолиддини Румй бисере аз оятхр, мафх,умхр ва киссахри куръониро ба либоси рангини назм дароварда, бар ин асар рухия ва мазмуни наздик ба китобхри мукаддас бахшид. Аз аввал то охир «Маснавй» машх,ун аз оятхри муборак ва нак,лу к,иссахри пайгамбарон мебошад.
Китоби Мавлоно Ч,алолидцин Румй дар зери таъсири маснавии машх.ури Саноии Базнавй - «Х,адикатулх,акикат» навишта шуд, аммо «Маснавии маънавй» чунон шухрат ва эътибор пайдо кард, ки дар партави он хамаи маснавихри дигар, аз умла «Х,адик,атулх.ак,ик,ат» аз шухрату номоварии худ кам карданд. «Маснавии маънавй» яке аз чахрр китоби машхури адабиёти форсу точик мебошад. Ахли таджик, китобх,ои маъруфи чахрргонаро иборат аз «Шохнома», «Маснавии маънавй», «Гулистон» ва «Девони Хрфиз» донистаанд.
«Маснавии маънавй» аз замони навишта шуданаш ба мах.филхри зиёд рох. ёфт ва то имруз ба таври пайваста ва доимй хамин эътибору шоистагиашро мах,фуз доштааст.
Агар мо ба таърихи сайру тахаввули ин китоб назар андозем, маълум мешавад, ки бо рохдои зерин эътибори шох,асари Мавлавй афзоиш ёфта, боис шудааст, ки дар зеріГ нуфузи он мактабхри ривоч,ёфтаи ирфонй ва адабй амал намоянд:
1 .Аз асри таълиф ёфтан то имруз ба ин асар бештар аз 30 шархи комил ва даххр шарх.у тавзех,оти чудогона ба бахшх.о ё к,итъах,ои алохдцаи «Маснавй» навишта шудаанд. Дар ин бора профессор А.Насриддинов чунин навиштааст: «Ба «Маснавии маънавй» дар асрхри миёна бештар аз ей шарх,у тафсирхри гуногун навиштаанд. Аммо шорехрн матлаби Мавлоноро комилан идрокшуда напиндоштаанд ва майдони андешаро барои афкори ояндагон фарох гузоштаанд»(64;25-26). Он нукта чрлиб аст, ки ин шархдо аз нигохи чугрофияи пахншавй ва нуфузу эътибор махдуд нестанд, балки дар хама манотик, аз Осиёи Миёна то Туркия, аз Эрон то Х,индустон донишмандони маъруф шарх.у тафсироте ба ин асар навиштаанд.
2.Дар асрхри миёна чандин китоби талхисшуда аз «Маснавии маънавй» ва таснифшуда аз лихрзи мавзуоти асоей навишта шуданд, ки дар ин самт низ тасаллути комили ин китоб бар фарханг ва адабиёт зохир мешавад: « авохируласрор фй завохируланвор»-и Камолиддин Х,усайни Хоразмй, «Лубби лубоби «Маснавй»-и Х,усайн Воизи Кошифй, «Асрори Маснавй ва анвори маънавй»-и Муиниддини Абдуллох, аз ч,умлаи онхр мебошанд. Х,амин тамоюл дар замони мо низ идома кард. «Хулосаи Маснавй»-и устод Бадеъуззамон Фурузонфар ва «Миръоти Маснавй» аз чумлаи онхр мебошанд.
3.«Маснавии маънавй» ба адабиёти аерхри Х1У-ХХ таъсири бофайз расонид, дар ин даврахр адиберо пайдо кардан душвор аст, ки аз мазмунхои олии ин асар ва хусусиятхри чрлиби адабй-бадеии он истифода накарда бошад. Ч,олиби дикдат аст, ки ин таъсирбардорй хам дар крлаби ашъори лирики, хам маснавихри ишкии ирфонй ва хдм асарх.ои насрй мушох,ида мегардад.
4.Дар «Маснавии маънавй» консепсияи бадеии афкори тасаввуфй махсусан ирфонй ва\цати вуч,удй тач,ассум ёфтааст. Ин фазилат боиси ба майдон омадани дахдо рисолоти назарии ирфонй гардид, ки ч,умлагй муаллифони он рисолах.о бо истинод ба ашъори Мавлоно афкори ирфонии хештанро баён кардаанд.
5.3ери таъсири ин китоб ва таълимоти Мавлоно алолиддини Румй мактаб ва равиши ирфонии «Мавлавия» ба майдон омад, ки ин мактаб низ яке аз омилхри муассири интишори «Маснавии маънави» гардидааст.
Крбили кайд аст, ки х,амаи шорехрни асримиёнагй ва мухдкдикрни муосир дар боби таъсироти амики «К,уръони карим» ба «Маснавии маънави» иттифоки назар доранд. Агар дар шархдои к,адима вобаста ба баёни мавзуъ ва мазмун макрми оятхри илох,й таъкид ёбанд ва ё баъзе чузъиёти киссахри к,уръонй оварда шаванд, дар 50-60 соли охир чандин китоби марбут ба ин мавзуъ ба майдон омад, ки «Ахрдис ва к,исаси Маснавй»-и Бадеъуззамон Фурузонфар, «Оёти «Маснавй»-и Махмуди Даргщй аз чумлаи онхр мебошанд.
Маснавишиноси муосир Карими Замонй • низ чилди хдфтуми китоби арзишманди «Шарх,и чрмеъи Маснавии маънавй»-ро бар ин мавзуъ ихтисос дода, дар он фехристхри мухими оятхр, ах,одис, к,иссах,ои к.уръониро мураттаб сохтааст.
Дар авсофи «Маснавии маънави» доктор Абдулкарими Суруш чунин навиштааст: «Маснавй аз намунахри ошкори ч,уди беиллат ва беришвати Худой вахдоб аст, ки аз сари мах,зи мехр ва додвариву рахмат бар заминиён фуру рехтааст ва аз хдма бах,рамандтар ва мунъимтар порсизабононанд, ки ин ганч,и шойгонро чунин ройгон ба каф овардаанд ва х,аёти маънавиашонро бо он тароват ва х,аловати бештар додаанд» (30; 14-15).
Мавлоно алолиддини Румй дар истифодаи оёту мафх,умх,о ва киссахри куръонй ба х,амаи шоирони дигар макрми пешдастй дорад. Асрори ин фазилати Мавлоно танхр дар он нест, ки у микдори зиёди оятхр ва к,иссах,оро дар магзи китоби пурарзиши худ ч,ой додааст, мух,им он аст, ки усулхри истифода, самти андешаву тафаккур ва хикмату фалсафа дар ин китоб ба таври таачдубангез ва бо камоли махррату х.унар истифода шудааст.
Муаллифи «Маснавии маънави» аз хдмаи .орифон ва пешвоёни дигари тасаввуф бо донишу фарзонагй, бо доираи васеи мутолиа фарк, мекунад. Маълум аст, ки пешравони суфия ах пи хрл буданд, онх,о
иродати чандоне ба ахли крл, яъне онхре ки китобу Мадраса хонда буданд ва бахсу мулохизоти китобй ва мантикй дойр мекарданд, надоштанд. Баръакси хамаи ощо Ч,алолиддини Румй олими бузурги фикду калом, хддису хикмат, тафсиру лугат ва чамеи улуми адабй буд. Дар шахсияти Мавлави илми хрл ва илми крл як чр чамъ омада буд, ки аслан назир надошт. Бинобар ин фазилатхр «К,уръони карим» дар осори Мавлави дар пайвастагй бо илмхри дигар ба сахнаи тасвири андешаву афкори ин орифи бузург ворид шудааст.
Иктибос ва талмехи оятхри куръонй дар «Маснавии маънавй» ишораи одцй ё овардани мукаррарии талмех. нест, балки оёти илохй дар ин шохасар баёнкунандаи макрадхри аслй ва хадафу ормонхри муаллиф мебошанд. Оятхри к,уръониро Мавлоно Ч,алолиддини Румй дар мавридхри багоят мух,им ва ч,ойх,ои асосй истифода карда бо табъи баланд ва дониши фаровон дар тафсиру баёни -онхр кушиш ба харч, додааст. Чунин фазилатхри Мавлави боис гардид, ки дар фаслхри ч,удогонаи «Маснавии маънавй» хамчун муфассири «К,уръон» намоён гардад. Маълум аст, ки оятхри илохй дар китобхри илмиву адабй бештар барои таквияту тасдики андешах,ои муаллифон истифода мегардад. Дар «Маснавии маънавй» фазлу дониши муаллифи ин китоб ва огохии комили у аз тафсирх.ои к.уръонй зохир гаштааст. Ин нув;таи олии пайванди «Маснавии маънавй» бо «К,уръони карим» аст, ки дар фаслхри алохида оятхри илохй андаруни ин китоб тафсир шудаанд. Масалан дар баёни ояти «ва шорикухум фй-л-амволи ва-л-авлод» чунин овардааст:
Х,ар кй суй хони гайри ту давад, Дев бо у дон, ки хамсоя бувад. Х,ар кй аз хамсоягии ту равад, Дев бе шакке, ки хамсоя-ш шавад. В-ар равад бе ту сафар у дурдаст, Деви бад хамрох.у х.амсурфа(й) вай аст. В-ар нишинад бар сари асби шариф,
Х,осиди мо хасту дев уро радиф.
В-ар бача гирад зи у шахдюзи у,
Дев дар наслаш бувад анбози у.
Дар Нубо «шорикухум» фармуд Х,ак,,
Х,ам дар амволу дар авлод, эй шафак,. (Дафтари панч,ум) Мавлоно Ч,алолиддини Румй мазмуни оятхри куръониро бо зиндагии харрузаи чамъият пайваст намуда, бо ин усул низ чанбаи тафсирии оятхри истифодашуда дар «Маснавии .маънавй»-ро таквият бахшидааст.
Масалан, бо рохи истимдод чустан аз мазмун ва хикмати ояи «авхр раббука ила-н-нахл» дар дафтари панчуми «Маснавии маънавй» чунин овардааст:
Шох, пурсидаш, ки боре вахй чист?
Ё чй хрсил дорад он кас, к-у набист?
Гуфт: Худ он чист, к-аш х,осил нашуд?
Ё чй давлат монд, к-у восил нашуд?
Гирам ин вах,йи набй ганч,ур нест,
Х,ам кам аз вах,йи дили занбур нест.
Чунки «авх,о раб(б) ила-н-нах,л» омадаст,
Хонаи вах,йаш пур аз х,алво шудаст. (Дафтари панч,ум) Дар ин чах,ор байт Мавлоно алолиддини Румй х,икмати нозил шудани вах,й бар паёмбарро бо рох,и мадад ч,устан аз ояти мансуб ба занбури асал баён карда, мегуяд, ки ба фазли илох,й хонаи занбур пур аз шахди асал шуд, пас нузули вахй бар паёмбар бояд натоиче бештар аз натирай кори занбури асал дошта бошад.
Дар хрлати мукриса шудани китъахри «Маснавии маънавй» бо тафсирхри мухими форсии «К,уръони карим» мох,ияти истифодаи нихрят олимона ва мак,садноки Мавлоно алолиддини Румй аз оёти илох,й равшан мешавад. Чунончи, дар дафтари дуюм фармудааст:
Пас чу кофар дид, к-у дар доду ч,уд,
Камтару бе моятар аз хок буд. Аз вучуи у гулу мева наруст, Ч,уз фасод у ч,умла покихр надует. Гуфт: Вопас рафтаам ман дар захрб Х,асрато, «ё лайтани кунту туроб» Кош аз хокй сафар нагзидаме, Х,амчу хокй донае мечидаме. Бо максади худцорй кардан аз иктибоси тулонй такрзо мешавад ба тафсири «Кашфуласрор» чилди якум, сах.. 359-3 60 мурочиат гардад. Он гох. комилан падидор хохад шуд, ки «Маснавии маънавй» аз нигохи шева ва усулхри баён ба тафсирхри чрлиб монандй дорад.
Масъалаи дигаре, ки дар рисола тахлил,.ва барраей шудааст, марбут ба киссахри к,уръонй мебошад. Чун киссахри куръонй ба «Маснавии маънавй» рухияи амики ирфонй ва чрзибаву иштиёки бисер бахшидаанд, метавонем бигуем, ки дар хамаи дафтарх.ои шашгонаи «Маснавй» чрни сухани Мавлоно андаруни х.амин киссахр ойгир шудааст. Азбаски фаро гирифтани мохияти х,амаи к,иссах,ои к,уръонй ва нуфузи онхр дар ин асар аз доираи имконоти мо берун аст, дар мисоли киссахри марбут ба Одам (а), Сулаймон (а) ва Мусо (а) хусусиятхри асосии ин мавзуъ омухта шуд.
Аз баррасии киссахри куръонй чихатхри зерин мушаххас мешавад:
І.Ихртаи комил ва донишу огохии Мавлоно [алолиддини Румй аз киссахри к,уръонй ва достонхри халк,й.
2.Тавоноии тафаккури муаллиф дар тахлил ва татбик,и к,иссах.о. З.Фарохам овардани имконоти ба осонй фахмидани магзи асоей ва х.икмати киссахри к,уръонй.
4.Ба майдон овардани крлабхр ва х.олатх,ои гуногуни баёни киссаву х,икоёт ва овардани к,иссах,о бидуни зикри к,ах,рамонх.ои асоей.
Бо назар доштани хамин ду рукни асосии тафаккур ва чахрнбинии Мавлоно Ч,алолиддини Румй, ки аз оёт ва киссахр ибтидо мегирад, ба тахлилу тах.к.ик.и адабии ин мавзуъ кушиш ба харч, додаем.
Зарурати омузиши мавзуъ. «Маснавии маънавй» аз чумлаи шохкорихри адабиёти форсу точ,ик ба хисоб рафта, на танхр дар кишвархри шаркй, балки дар саросари чахрн хамчун намунаи олии тафаккури бадей ва тачассуми адабии вокеахри рузгор ва дунёи рангини андеша ва илхрми бузургони адабиёт ва фалсафа.д тасаввуфй шинохта шудааст. Ин китоб эътибору нуфуз ва махбубияти худро дар давоми бештар аз 700 сол хифз карда, имруз хам дар бештари кишвархри пешрафтаи чахрн, аз чумла дар Аврупо ва Амрико аз чумлаи китобхри асосии адабй ба хисоб меравад. Барои таквият ва тасдики ин фикр метавон аз тахдикрти пурарзиши олимони Аврупо ва Амрико хамчун Р.Николсон, А.Арберри, Х,.Риттер, А.Шиммел, Р.Зиполи, Ф.Майер ва донишмандони дигар ёдовар шуд, ки ба масъалахои гуногуни адабиёти тасаввуфй ва ахамияти «Маснавии маънавй» бахшида шудаанд.
Аммо тарак,киёти рузафзуни маснавишиносй ахли та к,ик,ро водор мекунад, ки бештар ба мохияти масъалах,о назар афканда, решах.ои аслии тафаккури бадей ва х,унари шоирии Мавлоно алолиддини Румиро Чустучу намоянд. Аз ин лихрз, шинохтани заминахри аслии чахрншиносй ва тафаккури муаллифи «Маснавии маънавй» аз мавзуъхри актуалии адабиётшиносии муосир мебошад. Зеро муайян кардани сарчашмахр ва решахри аслии тафаккур ва илхрми Мавлоно Ч,алолиддини Румй барои тахдики ч,омеъ ва комплексии «Маснавии маънавй» заминахри мусоид фарох,ам меорад.
Тозакорихри илмй. Агарчи дар бораи хусусиятхри жанрй, поэтики, семантики, мавзуй ва гоявии «Маснавии маънавй» микдори муайяни китобу рисолахри илмй навишта шудаанд, аммо то хрл аз назари илмй сарчашмахри асосии эчрдиёти Мавлоно алолиддини Румй, аз ч,умла сарчашмахои илхоми ин адиби забардаст барои таълифи «Маснавии маънавй» муайян нагаштааст. Бояд кайд кард, ки дар баъзе марказхри шаркшиносй махсусан дар Эрону Афгонистон кушишхре аз чрниби Б.Фурузонфар, Х.Халилй, А.Зарринкуб, М.Даргохй дар бораи муайян кардани сарчашмахри тафаккур ва илхрми муаллифи «Маснавии маънави» анчрм ёфтааст. Вале ин масъаларо донишмандони номбаршуда ё зимни масоили дигар барраси кардаанд ё бо овардани факту далелх,о иктифо карда ба тах,лили муфассали илмй маштул нашудаанд.
Дар рисола таъсири оёт ва к,иссахри к,уръонй х,амчун сарчашмаи асосии тафаккур ва илх,оми Ч,алолидцини Румй ба доираи тах,кики илмй кашида шуда, усулхри истифодаи оятхрву к,иссах,о муайян ва классификатсия шудаанд. Дар айни замон муайян кардани доираи мавзуоти мансуб ба оёту киссах,ои к,уръонй, ки дар «Маснавии маънави» мавк,еи асосй ва хдлкунанда дошт аз навоварих,ои илмии рисола мансуб мешавад. Дар рисола накшахри дак,ики оёти к;уръонй ва киссахри мансуб ба паямбарон тартиб дода шуда, дар асоси онхр мавзуоти имтиёзноки «Маснавии маънави» муайян гардидааст.
Максад ва вазифах,о. Дар назди худ максад гузоштем, ки усулхри истифодаи ОЯТХ.ОИ к,уръонй ва киссаву достонх,оро дар «Маснавии маънави» ба доираи тахдик, кашида, бо ин усул чих,атх,ои асосии лабораторияи эчрдии Ч,алолиддини Румиро муайян намоем. Барои анчрми ин кор вазифахри зеринро х,аллу фасл намудем:
І.Омузиши комплексии сарчашмах,ои «Маснавии маънави».
2.Аз «Маснавии маънави» берун овардани байтное, ки дар онх,о оятх,ои к,уръонй истифода шудаанд.
З.Ба анчрм расонидани тадкики статистикии оятхри к,уръонй дар «Маснавии маънави».
4.Усулхри истифодаи оятхр ва калимаю иборахри к,уръонй.
5.Муайян кардани доираи мавзуоте, ки бештар дар ифодаи онхр аз оёти илох,й истифода шудааст.
6.Муайян кардани макрму манзалати к;иссахри к.уръонй дар асари Ч,алолиддини Румй.
7.Тах,лилу тафсири намунавии киссахри марбут ба Сулаймон(а) ва • Мусо(а).
8.Тартиб до дани чадвали сах,ехи киссахри куръонй, ки дар «Маснавии маънавй»истифода шудаанд.
Сарчашмахр. Сарчашмаи асосии ин рисола «К,уръони карим» ва «Маснавии маънавй» мебошад. Дар иртибот ба ин мавзуъ нашрхри гуногуни «Маснавии маънавй» ва шархдои мурими он, ки аз чониби Камолиддини Хоразмй, Абдулалии Бахрулулум, Р.Николсон, С.Шахидй, А.Гулпинорлй, Карими Замонй, А.Зарринкуб, Б.Фурузонфар анчрм ёфтаанд, чузви мух,ими сарчашмахрро ташкил кардаанд. Бахши дигари сарчашмахр аз тафсирхри к,уръонй ва тазкирахри адабй иборат мебошанд.
Усулу шеваи тахдик,. Муаллиф дар рисола аз методи мукрисавй-таърихй ва оморй истифода кардааст. Асоси методологи ва принсипхри илмии тахк,икрт бо истифода аз асархри илмй-назарии Р.Николсон, Е.Э.Бертелс, А.Зарринкуб, Б.Фурузонфар, А. Х,алабй, А.Шиммел, Р.Хрдизода, Н.Одилов, А.Насриддинов, М.Х,азратк,улов ва мухак,кикрни дигар ба амал омадааст.
Сохт ва таркиби рисола. Рисола аз мукаддима, 2 боб, хотима, иловахр ва фех,ристи китобхри истифодашуда иборат аст.
