Содержание к диссертации
Мукаддима 3-17
Боби 1. Сахми Бадриддин З^илолй дар такомули жанри газал... 18-61
1. Фишурдаи зиндагиномаи З^илолй 17-26
2. Анъанаи газалсарой дар эчодиёти З^илолй 26-35
3. Мавзуъ ва мундаричаи гоявии газалиёти шоир 35-61
Боби 2. Падидахои хунарии шеъри Бадриддин З^илолй 62-127
І.Тавсифдар газалиёти Бадриддин З^илолй 62-75
2. Махорати ^илолй дар ташбехсозй 75-90
3. Мавкеи талмех, муболига, тачнис вадигар санъатхои маънавию лафзй дар газалиёти З^илолй 90-119
4. Мавкеи баъзе унсурхои адабиёти шифохй дар газалиёти ^илолй 119-127
Боби 3. Вазн ва махсусиятхои кофияву радиф дар газалиёти Бадриддин З^илолй 128-151
Хулоса 152-156
Китобнома 157-169
Введение к работе
Тщцщу омузиш ва баррасии мероси гаронбах,ои бузургмардони адабиёту фархднги классикии форсу точик аз масоили пурмухтавою арзишманд мебошад, чунки онх,о дар афзун гардондани ганчинаи тамаддуни башарй сахми арзандаву босазое гузоштаанд, ки тадкики ин масъала аз мухимтарин вазои([)и мухавдицони сохаи суханшиносй махсуб мегардад. Мухим будани омузиши мероси ниёгон махсусан, дар суханронии Раиси умх,ур Эмомалй Рахмонов бахшида ба 680 -солагии Мир Сайид Алии Хамадонй махсус таъкид гардидааст: «Мо факат дар хамон сурат эхтироми бузургонамонро комилан ба чо меорем, ки осори онхоро омузем, фарзандонамонро дар рушили таълимоти онх,о тарбия кунем, фармудахои онхоро дастури амал карор дихем, то ки дар оянда хам аз байни халки мо Рудакию Фирдавсихо, Буалихо, Хайёмхо, Мир Сайщгхо ба воя расанду мо дар рушди тамаддуни башар сахмгузор бошем» [109, с.154].
Яке аз масъалахои мухим, чолиб ва бо тамоми пахлу ояш тахдщнашудаи таърихи адабиёти форсу точик, ки баррасии он аз вазифахои мухими руз ба шумор меравад, муайян намудани хусусиятхои бадей ва падидахои хунарии шеъри Бадриддин илолй махсуб мегардад. Дилолй ва мероси адабии у, сахми вай дар рушду такомули газал, хачму таркиби осори гиной ва зиндагиномаи шоир хануз дар айёми зиндагиаш мавриди андешаву таваччухи афкори адабй гардида, сипае дар карнхои минбаъда дар байни мардум ва ахли адаби замон шу рати азим пайдо карда буд. Рочеъ ба ахвол, ашъор ва осори адабии чудогонаи илолй мух,акк;икони шуравй, адабиётшиносони Fap6y Шарк, дар фюфисту маколахо, алохидаи худ, мулохизахои басе пурцимати илмй баён намудаанд [127,с. 52; 44,с. 4; 74, с. 55, 56].
Дар бораи зиндагиномаю мероси адабии илолй бори нахуст Б.А. Дорн дар «Фехрист» - и худ (Санкт - Петербург, 1852) тавакдуф намуда, дар он чо ба ду асари у «Шоху Дарвеш» ва «Сифотулошикин» ишора кардааст. Пас Кримский дар асари худ «Истории Персии, её литература и дервишской теософии» дар бораи се маснавии илолй ишора карда бошад хам, вале у ба асархои шоир бахои сазовор надодааст. Кримский пажухиши мероси адабии шоирро максад нагузошта буд, бинобар ин танхо ба асархои Диполи ишора намудааст .
Баъдтар тарчумаи холи илолй ва тавсифи ашъори у ба таърихи адабиёт ва фехристхои илмию адабии исломй ворид шудааст. Баъзе ишорахоро дар асархои . Эте, [142, с.42; 175, с. 182] Э.Браун, [47, с.273; 48, с. 178, 179] РДорн, Аббос Ицбол, Сайд Нафисй, [115, с.459] Силвестер де Саси, Томас Вилям Бил, Иржа Бечка [70, с.360] ва чандин мухакдикони Шарку Рарб дида метавонем [ 28,с. 7-15].
Дар замони Шуравй омузиши ахвол ва осори адабии Бадриддин илолй бо саъю кушиши С.Айнй тавассути «Намунаи адабиётиточдш (М.,1926)шуруъшуд. Зиндагинома, осори алохида ва нусхахои чудогонаи девони у дар асархои Е.Э. Бертельс, С.Айнй, А.А.Семёнов, Б.Рафуров, А.Н. Болдирев, Х.Мирзозода, К.Айнй, У.Каримов ва дигарон мавриди тахкик. ва омузиши чиддй карор гирифтаанд [28, с.З - 26; 18,с. 3- 16; 61, с. 19 - 84].
Таъкид кардан ба маврид аст, ки маълумоти мухакдикрни Рарбу Шарц, аз чумла шаркшиносони Шуравй дар асоси сарчашмахои адабй, илмию таърихии охири асри XV ва аввали асри XVI ба монанди «Ма олисуннафоис»-и Алишер Навой, « абибус сияр»- и Хондамир, [146, с. 361 - 362] «Бадоеъулвакоеъ»-и Восифй, «Тух.фаи Сомй»-и Соммирзо, «Музаккирулахбоб»-и Нисорй, « афт иклим»-и Амин Армади Розй [ 6 ,с.109 - 111] ва «Тазкиратуттаворих» -и Абдуллохи Кобулй, тазкираи «Равзатуссалотин» - и Фахрии З иротй [104, с.22], ки маълумотхои парокандаву парешон ва дар айни замон монанд додаанд, асосан сурат гирифтаанд [ 28,с. 3- 20].
Илова ба ин о ид ба Хдгсолй, тарчумаи хол ва мероси адабии у дар маъхазх,ои адабию таърихии асрхои XVII - XVIII ва ибтидои асри XIX ба мисли «Таърихи оламорои Аббосй»-и Искандарбеки Муинй, «Тазкираи усайнй»-и Мирх,усайни Дуст, «Оташкада»-и Лутфалибеки Озар [15, с. 190 - 194], «Хизонаи омира»-и Руломалихони Озод [149, с.356 - 360] ва «Ма маъулфусах,о»-и Ризокулихони )идоят [ 113, с. 118 - 122] низ баъзе маълумотхо ба назар мерасад.
Аз шиносой бо хаёт ва э одиёти Дилолй маълум мегардад, ки аглаби мухацкикон, муаррихон, тазкиранависон дар бобати ахвол ва осори адабии Бадриддин Дилолй бештар ба маълумоти дуст ва муосири Дилолй Соммирзои Сафавй, дар «Ту фаи Сомй» ва аз Чумла ба маълумоти «Мачолисуннафоис»-и Навой ва «Бадоеъулвакоеъ»-и Восифй асосан такя намудаанд. Алишер Навой дар «Ма олиуннафоис» дар бораи Дилолй маълумот дода навиштааст: «Мавлоно Дилолй, турк аст. І увваи х,офизааш багоят кувват дорад ва фахми у мисли хрфизаи у некуст (ба таклифи Мир Алишер ба тахсили улум ва такмили он машгул гашта). Ин матлаъ аз уст:
Чунон аз по фиканд имрузам он рафтору комат хам, Ки фардо барнахезам, балки фардои киёмат хам [9,с.242]. У. Каримов дар натирай мукрисаи «Мачолисуннафоис»-и Навой ва «Ту фаи Сомй»-и Соммирзо андешахои эшонро ба назар гирифта, оид ба тарчумаи хол ва мероси адабии илолй ба хулосаи дуруст омада навиштааст: «Соммирзо бо илолй борхо сухбат дошт ва аз ахволи шоир хуб огох буд. У ин маълумоти Навоиро бо такмил ва далелхои тозаи адабй меорад». [74, с.62-63]. Сониян, мухакдик, маълумоти Соммирзоро аз «Тухфаи Сомй» намуна овардааст: «Мавлоно (илолии Чагатой, харчанд а доди эшон аз туркони чагатоист, аммо дар вилояти Астаробод нашъунамо ёфта, дар гурраи айёми чавонй баъд аз хуру и тахтушшуои туфулият ва нодонй ба субаи Хуросон шитофта, аз уфуци шахри ХаРи тулуъ фармуда ва чун нури кобилият аз ч,абинаш хувайдо буд, мустахимини он цо уро ба сони мохи ид ба хам менамуданд ва дар шазф чун мохи нав ангуштнамо гашт. Алкисса, баъд аз катли манозили фазоил ва таии дара оти хисоил хилоли омолаш ба сархади бадрият расид. Филвокеъ, хилоле буд аз кусуф ва хусуф ва эхтирок. маъсун ва бадри мунире аз вусумоти нуксон махрус ва маълун хилоле барй аз кусуфи касофат. Табъаш дар асолиби шеър ва ак,соми калом багоят маргуб афтода ва дар газал ва касида ва маснавй доди сухан дода. Як боре гуфт, ки навбати аввал, ки ба мулозимат ва хизмати Амир Алишер расидам, ин матлаъ бар эшон хондам.
Матлаъ:
Чунон аз по фиканд имрузам он рафтору комат хам, Ки фардо барнахезам, балки фардои киёмат хам.
азрати Мирро бисер хуш омад. Гуфтанд: Тахаллуси ту чист? Гуфтам: З илолй, фармуданд: Бадрй, Бадрй! Ва маро ба мутолиа та рис карданд. Баъд аз он ба тахсил иштигол намудам. Ва филвокеъ дар фазоил кам аз уламои аср набуд ва камоли шеърро ба камолот афзуда» [74, с. 153 -154].
Сайд Нафисй дар мукаддимаи «Девони илолии Чагатой» ба маълумоти сарчашмахои адабию таърихии асрхои XV, XVI ва XVIII -XIX такя намуда, ба хулоса меояд, ки аксари маълумот о такрори якдигар буда, асосан ба гуфтахои Навоиву Соммирзо чизе илова накардаанд [9, с.7 - 24].
Дар адабиётшиносии Эрон оид ба э одиёти илолй андешахо яксон набудаанд, баъзе иловахо кардаанд [130, с.573; 64, с. 188-189]. Масалан, Деххудо дар лугатномаи хеш [78, с. 870] асосан ба «Ма олисуннафоис» ва «Ма маъусфуса о» такя намуда, асосан маводи наве дохил накарда бошад хам, вале дар «Доиратулмаорифи форси» [60, с.32 -76] ва Мухаммад Муин дар «Фарханги форси» [96, с.2291] дар «Доиратулмаорифи нав» [60, с. 1378] исми Бадриддинро Нуриддини Астарободй гуфтаанд: «5 илолии Чагатой -шу рат ба Нуриддин ё Бадриддин мутахаллис ба илолй (катл, соли 936 х к,) шоири иронй ва яке аз чанд газалсарои дарачаи аввали огози кдрни XV-и мелодй. Аслан аз туркони чагатой буд. Ба ирот мухочират кард. Ашъораш ошикона ва латиф аст. Илова бар девони шеър се маснавй - «Сифотулошикин», «Лайлй ва Ма нун» ва «Шо у дарвеш» дорад. Девонаш борхо дар Техгюн (1337 х ш.) ба табъ расидааст. З илолй дар З ирот ба чурми ташайюъ ба дасти Убайдуллохони узбак кушта шуд» [60, с.4640].
Дар адабиётшиносии шуравии точик ин масъала бори нахуст ба таври чиддй дар тадкикоти К.Айнй мавриди тадкику омузиш кдрор гирифтааст. К.Айнй масъалаи хаёт, мероси адабй, хач іу мундари а, нусхахои то имруз расидаи девони ашъори Хдшолиро ба таври монографй омухта, ба нашри мукаммалу интицодии осори ин нобигаи адабиёти охири асри XV ва аввали асри XVI хусни огоз бахшид. Натичаи тадкикоти К.Айнй дар монографиям «Бадриддин Хилоли» (1957, бо забони русй) ба табъ расид. Сипас К.Айнй «Мунтахаби осор» (1958), «Баргузидаи осор» (1983) ва «Разалиёт» (1970)-и Бадриддини илолиро бо мукаддимаву тавзехоти пурмухтавои илмй дастраси хамагон гардонид [28, с. 132, 19].
Он маълумоте, ки оид ба хаёт ва эчодиёти Бадриддин илолй дар китобхои дарсии мактабхои миёна ва олй дода шудааст, асосан аз руи натичахои тадкикоти К.Айнй, У.Каримов ва сарчашмахои илмию адабй ва таърихии охири асри XV ва аввали асри XVI мебошанд. Мо низ дар масъалаи знндагинома, мероси адабй, ха му микдори осори Бадриддин илолй асосан ба гуфтахои эшон хамфикрем. Вале масоили мавриди бахсу тахкики мо чизи дигар аст. Ба андешаи мо масъалаи хусусиятхои бадеиии газалиёти фітоли, анъанаву навоварии у дар офаридани образи кахрамони лирикй, охангхои ринди - озодандешй дар газалиёти шоир, хусни калом ва падидахои хунарии шеъри илолй, сабку тарзи баён ва мавкеи санъатхои бадей дар газалиёти у аз проблемахоеанд, ки то имруз мавриди омузиш карор нагирифтаанд. Албатта ин маънои онро надорад, ки пешгузаштагони мо хангоми тахкдау баррасии хаёт ва эчодиёти илолй ба масъалахои майорату шеърияти каломи шоир тава чух зохир накарда бошанд. Мухакдикрни осори илолй ва аз хама бештар Камол Айнй хам дар монография ва хам дар сарсухани намунаи осори шоир дар бораи тозагию равонй, мазмун ва сохти устухонбандй, мавзуъ ва мундаричаи гоявии газалхои у ишора намуда, менависад, ки «Бехтарин хусусияти газалиёти
Бадриддин илолй он аст, ки онхо бо забони содда, услуби равон ва таркибхои басе латифу чозибадор эчод шудааст» [28, с.36].
Мухакдици мазкур дар мавриди дигар афзудааст, ки илолй дар газалиёташ «аз истифодаи калимоти душворфахм, кинояхои сарпечу тавзехоти мураккаб худдорй намуда, бар он кушидааст, ки ибораю таркиб ва санъати шеъри у баробари осонфахму хаётй будан, хонандаву шунавандаро ба вачд меоранд» [20, с.7]. Бехуда нест, ки «газалиёти у хеле хушохангу рухбахш ва самимию диловезанд» [61, с.62] ва як сабаби бо оханги «шашмакрм» даромадану хамчун таронахои халк,й макбули хамагон гардиданаш низ дар хамин аст.
Ин хусусияти газалиёти илолиро хануз хамзамононаш Навой ва Соммирзо дарк намуда навишта буданд: агар Навой « офизааш хуб аст. Табъаш низ баробари хофизаи уст» [3, с. 68-69] гуфта бошад, Соммирзо «дар фазоил кам аз уламои аср набуд ва камоли шеърро ба камолот афзуда» ё «таъбаш дар асолиби шеър ва аксоми калом багоят маргуб афтода ва дар газал... доди сухан дода» [127, с. 153-154] гуфтааст. Пайдост, ки муосирони З илолй мухтасоти осори гиноии уро хис карда ба он бахои сазовор додаанд.
Мо дар ин рисола тасмим гирифтем, ки асосан дар бобати зиндагинома, мероси адабй ва таркибу мундаричаи осори адабии илолй ба тахкицотхои то имруз анчомдодаи К.Айнй, У.Каримов, С. Нафисй ва маълумоти сарчашмахои адабию таърихии шаркдниносони хоричиву шуравй к,аноат хосил намуда, бештар ба масъалаи тахдики падидахои хунарии шеъри илолй мавкеи газал дар эчодиёти у, сабку тарзи баён, макрми санъатхои бадей дар осори гиноии шоир тавакдуф намоем.
Дар ин бобат чунон ки дар боло ишора рафт, баъзе андешахо дар таълифоти муосирони илолй ба миён омадаанд, ба гайр аз Навой ва Соммирзои Сафавй дигар мухакдицони гузашта низ каломи маънй ва хунари сухангустарии илолиро тавсиф намудаанд. Восифй илолиро мисли Огахй (хамасри илолй - М.А.) «дар толибилмй адимулмисл ва дар акнофи шеър ва соири фазоил беназир» [45, с.6] номида бошад, Хондамир дар « абибуссияр» уро «Зубдаи шуарои замон ва умдаи булагои даврон» [146, с.361-362] мешуморад. Муаллифи тазкираи «Оташкада» Лутфалибеки Озар «табъаш хуб, саликдаш маргуб» [15, с.391] ва Амиралмалик Сайд ибни Сиддики Хасанхон ДаР «Шамъи ан уман» истеъдоду табъи шоирии илолиро чун «Тутии шакаррез ва булбули шурангез» [9, с. 18] тавсиф намудаанд, хамин гуна баходихй ба махорати шоирии илолй ба хама маъхазу сарчашмахои охири асри XV ва аввали асри XVI, аз чумла осори адабию таърихии то асри XIX низ хос аст. Аз нигохи жанр, мавзую мундарича ва гоя бахо додан ба осори гиноии илолй асосан дар замони Шуравй огоз ёфт ва дар ин бобат сахми С.Айнй, А.Н.Болдирев, А.Мирзоев, К.Айнй, У.Каримов хеле бузург аст. Чунон ки дар фавк ишора шуд, тадкикоти нахустини К. Айнй ро еъ ба хаёт ва эчодиёти Бадриддин илолй аз хамин мавкеъ хеле арзишманд бошанд хам, вале у ба масъалахои махорату шеърияти осори илолй, хамчун пахлуи мурими тадкикоти илмй кам эътнбор дода, ба тахкики рузгор ва осори шоир асосан машгул шудааст. арчанд ки масъалаи шеърият, мавзую гояи осори шоир аз мадди назари у дур намондааст ва дар мавридхои чудогона махз у диккати ахли илмро ба падидахои хунарии шеъри Хилоли махорату каломи бадеии у низ х$алб кардааст. У илолиро «ахгари осмони адаб», «вассофи ишку мухаббат ва ошубгари замон» ба калам дода, мавкеи му им доштани газалро дар эчодиёти у таъкид кардааст. «Разалхои у ба умци маънй, равонии алфоз, салосат, латофатн баён, тахкими а гзо, устодона истифода шудани санъатхои сухан ба бехтарин намуна ои он ин шакли шеъри адабиёти точик хамсанг ва хампоя мебошад» [28, с.40-70]. Мухакдиц сипае мавзуъ ва мундаричаи газалхои Дилолиро ташрех. дода навиштааст, ки мавзуи газалхои Хилоли «гиру дори ишк, аст» (28, с.48). Инчунин илолиро дар газалхояш «чун шохи кишвари ишк», «пуштибони ошикони шефта ва дилбохтагони шайдо, дармонбахшандагони дарди ишв;» тавсиф намуда менависад, ки «ошики тасвиркардаи шоир то абад ба маъшукаш сазовор аст ва у чононаро х,атто аз ч,он бехтар медонад» [11,с.4-5вас.10-13].
Зимни чунин андешахо мухакдик, оид ба мавзуъхои ичтимоП -сиёсй, фалсафй ва масъалахои давом додани анъанаи газалсароии гузаштагон - Саъдй, офизу Камол, омй дар газалиёти Дилолй низ баъзе ишорахо кардааст [144, с. 45-70].
Чунин андешахои К.Айнй дар китоби дарсии «Адабиёти то1шк» (аерхои XVI - XIX ва ибтидои асри XX) муаллифон Р. одизода, У.Каримов, С.Саъдисв низ барраей шудаанд. Онхо дар боби «Бадриддин Дилолй» роч,еъ ба мухтассоти ашъори лирикии Хилолй тавацкуф намуда, таъкид менамоянд, ки «Ашъори лирикии Дилолй бо мазмуну мундарича ва мавзуоти худ давоми бевоситаи ашъори лирикии мактаби адабии омию Навой аст. Дар он суннатхои ин мактаб мувофики талаботи рухии замон асосан риоя гардидааст» [144,с. 52-56]. Вонсан, мухацкикрн дуруст таъкид менамоянд, ки дар газалиёти Дилолй анъанаи Навоиву омй ва дигар саромадони жанри газал давом кардааст. Дар масъалаи мавзуъ ва мундаричаи газалхои шоир муаллифони мазкур хамон андешахои К.Айниро такрор кардаанд. Муаллифон мохияти ичтимой доштани дарди ишки илолиро дуруст муайян намуда навиштаанд, ки «дарди ишке, ки илолй дорад, чист? Ва чй гуна дард аст? — Ин дарду гам ва дарди ишки илолй зотан аз консепсияи инсондустии шоир сарчашма мегирад» [ 144, с.52-56].
Чизи дигари чолиб дар ин тадкикот он аст, ки мухакдикон хангоми тахлили газалхои чудогонаи илолй ва талкини сифатхои хосаи махбубаи ошики у аз мавкеи чахонбинии айёми шоир, набудани адолати ичтимой, аз афзунии чабру зулм шикоят намудани шоир сухан ронда, пуркувватии оханги ичтимоиро дар газалхои З илолй низ таъкид намудаанд. Вале дар ин тадкикот масъалаи бадеияту шеърияти осори З илолй, мавкеи санъатхои бадей дар газалиёти у, сабку тарзи нигориши илолй мавриди тахкик, карор наёфтааст. Масъалаи мазкур дар китоби «Адабиёти точик» [85, с.92 - 94] дар кисми «Баъзе хусусиятхои бадеии газалиёти З илолй» ба таври ичмолй мавриди баррасй карор гирифтааст, ки ба талаботи барнома ва хусусиятхои синнусолии мактабиён мувофик, аст. Ба санъатхои бадей хамчун унсури мухими бадеияти шеър, воситаи ошкоркунанда, чилодихандаи мавзуъ, гоя, сабку услуби баёни шоир бахои сазовори илмй надодааст. Ин чо танхо таъкид шудааст, ки }илолй дар газалхояш аз санъатхои бадей, зарбулмасал ва маколхои халкй фаровон истифода бурдааст [85, с. 92- 94]. Ба андешаи мо маводи китоби мазкур дар бобати масоили мазкур аз андешахои К.Айнй сарчашма гирифтааст. Тахлили илмй - адабиётшиносии масъала ба назар намерасад, зеро халлу фасли ин пахлуи масъаларо максади худ карор надодааст.
Аз хамин лихоз, масъалаи таъин намудани хусусиятхои бадеии газалиёти Бадриддин илолй аз масоили мухиму тадкикнашудаи илми адабиётшиносй махсуб мегардад. Вакти он расидааст, ки дар бораи мохияти ичтимоиву эстетики ва маънавии сухани шоир бахои назарй дихем.
ануз Ибни Сино гуфта буд: «Шеър каломи мухайял аст, ки аз акволи мавзуну мутасовй сохта шуда дар назди аъроб дорой крфия хам бошад» [ 4, 72]. Аз ин бармеояд, ки хаёл саргахи фикру андеша, асоси хастии шеър аст. Ибни Сино санъати бадеиро унсури дигари шеър мешуморад. «Олимони шеършинос ин санъатхоро тадкик ва тахкик. намуда, хар яки онро номгузорй кардаанд, мисли истиораву ташбеху та нису ма озу киноя ва ба онхо меъёру хадду худуди в;оидахоро низ вазъ намуданд» [146, с.З].
Разалиёти илолй на танхо аз чихати мавзуъ ва мундари а, инчунин аз чихати маънии баланду бикр ва пухтагиву рангинии афкору андеша, фаровонии истифодаи восита ои тасвири бадей мумтозихо дорад.
Мухацкикони гузашта барои шеър чахор унсур - мазмун, сухан, санъат ва тахайюлро шарти асосй донистаанд. [153, с.38]. Дар ин маврид Ш. Шокирзода дуруст таъкид кардааст, ки яъне чун сухан аз боби хунару махорати аслии э одкор равад, бояд ба сифати меъёр ин чахор унсурро ба инобат гирифт ва дар сурати нек, писандида набудани яке аз ин унсурхо каломи бадей макбули хосу ом нагардад (150, с. 3].
Дар баробари лафзу маънй ва тахайюл ба воситахои тасвири бадей таваччухи хоса доштани мухаккикон бесабаб нест, чунки «таъсири эмотсионалии асари бадей аз бисер чихат ба воситахои тасвир вобаста аст ва дар навбати худ, воситахои тасвир барои дилчаспу форам ва муассиру озибадор тазохур кардани максад ва FOHH асар омили мухим мебошанд» [68, с 3]. Махз аз хамин дидгох тасмим гирифтем, ки дар ин рисола хусусиятхои бадей, майорати суханофаринй, сабку тарзи баён, анъанаву навпардозй ва падидахои хунарии шеъри илолиро дар мисоли газалхои у мавриди тахдик ва баррасй карор бидихем. Солхои охир дар бобати накдну макоми санъатхои бадей хамчун воситаи ошкоркунандаи чанбаи мухими бадеият, сабку услуб ва баён дар э одиёти ин ё он адиб чандин рисолахои илмй таълиф шудаанд. Яке аз ин рисолахо ба к,алами 3. Саъдулло мутааллик. буда, бори аввал хусусиятхои санъатхои маънавй ва таркибии тавсифро дар насри классикии точик, дар мисоли «Гулистон»- и Саъдии Шерозй ба риштаи тахкик. кашида дар асоси он сабки муаллифро дар тасвири персонажхо, вокеахо ва ашёхои мухталиф муайян намудааст [112].
Рисолаи дигар «Тавсиф дар шеъри офиз» ном дошта ба калами Ш.Точибоев тааллук, дорад. Муаллиф дар ин чо танхо ба номбар кардани авсофи аносири зебандаи кахрамони ганой, аксом ва ашёи табиат, осмон ва ач,номи улвй, афроди таърихй ва асотирй дар осори офиз ва шуарои дигари форсизабон к,аноат кардааст [140].
Рисолаи «Тавсиф дар газалиёти аким Саной»-и Шодй Шокирзода дар хусуси корбурди анъанавии воситаи тасвири бадей -тавсиф дар назми лирикии то ик, яъне тахкики мак,ом ва вижагихои тавсиф дар газалиёти З аким Саной бахс мекунад [156].
Бинобар ин карор додем, ки дар рисолаи мазкур аз услуби тахлили мук,оисавй - типологй истифода бурда, масъалаи анъанаи шакли газал, хусусиятхои бадей, сабку услуб ва тарзи басни Днлолиро муайян намоем. Инчунин кушиш намудем, ки оид ба тавсиф, ташбех, талмех, лаффу нашр, муболига ва дигар воситахои тасвир ва робитаи онхо бо хам дар шеър ибрози андеша намоем. Зиёда аз ин ба арзиши маърифатии воситахои тасвир дар газалиёти илолй эътибор дихем. Ин рох барои он пеш гирифта шуд, ки то мушахассоти мавзуи бахс ошкор гардад.
Дар чараёни тахкик. дастовардхои илмй ва тачгжбаи олимони точик, рус ва Шаріли хоричй истифода шуданд. Асосхои назариявии тахкикро асархои олимони шинохта А.Мирзоев, Ш. Хусейнзода, X. Мирзозода, М.Муллоахмадов, Р.Амонов, РДодизода, х. Шарифов, К.Айнй, Р.Мусулмониён, С.Шамисо, У.Каримов, С.Давронов, Ш.Рахмонов, У.Тоиров, Т.Зехнй, А.Н.Болдиров ва дигарон ташкил додаанд.
Барои муайян намудани анъанаи жанри газал, мавкеи воситахои тасвир ва хусусиятхои бадеии газалиёти илолй, девони шоирро, ки бо кушиши Сайд Нафисй соли 1347 ( 1958) дар Техрон ба нашр расидааст, ба сифати сарчашмаи асосй интихоб намудем. Нашрхои дигари ашъори шоир, ки бо саъю кушиши Камол Айнй «Осори мунтахаб», (1958), «Баргузидаи осор» (1985), «Разалиёт» (1970) мураттаб гардидаанд, дар мавридхои чудогона мавриди омузиш карор гирифт.
Арзиши илмй ва навоварии рисола дар он аст, ки ин мавзуи бахс бори нахуст ба сифати тахкикрти монографй баррасй мешавад. Зимни ин максад гузоштаем, ки чунин масъалахоро тадкику тахкдщ ва баррасй намоем:
1. Муайян намудани анъанаи газал дар эцодиёти З илолй, ошкор сохтани навчуихои у дар ин бобат.
2. Тахк;ики мавкеи воситахои тасвири бадей дар газалиёти Дилолй хамчун яке аз унсурхои асосии бадеият ва муайянкунандаи сабку услуби эчодии адиб.
3. Тахкики падидахои хунарии шеъри Дилолй, махорати у дар офаридани образ, тасвирпорахои бадеиву шоирона.
4. Мавкеи баъзе унсурхои адабиёти шифохй дар газалиёти Дилолй.
5. Муайян намудани вазн ва мухтасоти кофия ва радифсозй дар газалиёти Дилолй.
Ба андешаи мо аз мавкеи талаботи илми адабиётшиносй мавриди тахкику пажухиш карор додани газалиёти Дилолй ахамияти назарй дошта, барои омузиши мукаммали хусусиятхои бадеии адабиёти нимаи дуюми асри XV ва ибтидои асри XVI мусоидат хохад намуд.
Рисола аз мукаддима, се боб, хулоса ва китобнома иборат мебошад. Дар мукаддима сабаби интихоби мавзуъ, дарачаи омухта шудан, ахамияти илмй, вазифаи тадкикрт, методи тахкик, ва сарчашмахои асосии тадкикрт таъкид гардидааст.
Боби аввали рисола «Сахми Бадриддин Дилолй дар такомули жанри газал» номгузорй шуда, бо фаслхои : Шархи зиндагиномаи Дилолй, Дилолй ва анъанаи газал дар адабиёти охири асри XV ва авали асри XVI, охангхои ичтимой дар газалиёти Дилолй, мазмун ва мундаричаи газалиёти Хилоли ЧУД° карда шудааст.
Боби дуюми рисола «Падидахои хунарии шеъри Бадриддин Дилолй» ном дошта, фаслхои А) Тавсиф дар газалиёти Хилолй. Б) Майорати Дилолй дар ташбехсозй.
В) Макоми талмех, муболига, таяние ва дигар санъатхои маънавию лафзй дар газалиёти Дилолй.
Г) Мавкеи баъзе унсурхои адабиёти шифохй дар газалиёти Дилолй таксим шудааст. ф Боби сеюм «Вазн ва махсусиятхои кофияву радиф дар газалиёти Бадриддин Дилолй» ном дошта, ба тахдику пажухиши вазн, майорати кофияву радифсозии Дилолй бахшида шудааст.
Дар хулоса натирай тадкикрт амъбаст гардида, дар охир номгуи адабиёти илмии мавриди омузиш истифода ва таъкид шудааст.
