Содержание к диссертации
КЕРЕШ 3
БЕРЕНЧЕ БУЛЕК Г.Беширов ижатында едеби тел пем ономастика месье лелере... 12
І.І.Г.Беширов мирасыныц татар теле пэм едебияты усешенде тоткан урыны 12
1.2.Г.Беширов мэкалелеренде едеби есернец лингвистик структурасына менесебет 23
1.3.Эдоби эсер геройларын формалаштыра, геуделендерэ торган чара буларак сузнец роле 35
1 АГ.Беширов мирасында татар эдэби теленец усеш-узгэреш процессы пем шул шартларда телнец сафлыгын саклау проблемасы 39
1.5.Г.Бэширов ижатында поэтик ономастика мосьелолоре 46
ИКЕНЧЕ БУЛЕК Г.Бэшировныц прозаик есер исемнере поэтикасы 52
2.1.Эдеби есер исемнеренец ейренелу тарихына кыскача кузету 52
2.2.Эдеби есер исеме буларак суз 62
2.3.Сузтезмеге нигезленгэн идеонимнарныц лингвопоэтик узенчелеклере... 79
2.4.Ж^емле белен аталган есер исемнере 94
G4EH4E БУЛЕК Г. Бэширов прозасыныц поэтик антропонимиясе 99
3.1.Реалист язучы буларак Г. Беширов пем поэтик антропонимия 99
3.1.1.Эдеби метод, жанр Ьем шагыйране антропонимия 99
3.1.2.Г.Бешировныц поэтик антропонимиясенде девамчанлык Ьем новаторлык 115
3.2.Поэтик антропонимияде кеше исемнере 120
3.2.1.0номастикада поэтик антропонимия елкесене нисбетле кайбер проблемалар 120
1. Г. Бвшировныц сенгатьле чечме есерлеренде шагыйране антропонимнарныц сенгати-эстетик пем поэтик-стилистик вазифасы 127
2. Язучы есерлеренде сюжет оештыручы герой исемнере 129
3. Дини-мифологик пем екияти антропонимнар 147
4. Поэтик антропонимияде тарихи шехес исемнере 150
5. Исемнернец стилистик поэтикасы 157
1. Исемнерде синонимия куренеше 158
2. Исемнерде антонимия куренеше 160
3.2.6.3.Исемнерде вариативлык 162
3.2.7. Антропонимнарга нигезленген суретлеу чаралары пем поэтик алымнар 165
3.2.7.1.Антропоним пем минималь контекстуаль тирелек 172
З.З.Г. Бешировныц прозаик есерлеренде ата исемнере 175
З.4.Г. Беширов есерлеренде фамилиялернец сэнгати-поэтик вазифасы 179
3.5.Г. Бешировныц проза есерлеренде кушаматлар 187
ДУРТЕНЧЕ БУЛЕК Г.Беширов прозасыныц поэтик топонимиясе 193
4.1. Ойконимик лексиканыц едеби есердеге роле 195
2. Г.Беширов есерлеренде поэтик гидронимнар 206
3. Г.Боширов прозасында урын алган поэтик оронимнар 211
ЙОМГАК... 216
ФАЙДАЛАНЫЛГАНЭДЭБИЯТИСЕМЛЕГЕ 227
Введение к работе
Телдэге барлык тер ялгызлык исемнэрен ейрену белэн лингвистиканыц ономастика (ономастика грек сузе, «исем биру сангате» мэгънэсенэ ия [Подольская Н.В., 1988, Б.96]) дигэн булеге шегыльленэ. XV-XVIII гасырларда яралгы хэлендэ булган татар ономастикасы, XIX йвзнец I чирегендэ усеш тарихыньщ икенче этабына аяк басып, XXI тасырда «куптерле теллэр материалына нигезлэнеп гамелгэ ашырыла торган интенсив гыйльми тикшеренулэр нэтижэсендэ, елдан-ел кицэя, байый пэм тирэнэя барган» [Саттаров Г.Ф., 1998, Б.З] фен тармагына еверелэ. Шагыйрано ономастиканы, икенче терле, матур эдэбият эсэрлэренэ пэм вдэби капарманнарга исем биру свнгате дип те атыйлар [Саттаров Г.Ф., 1993, №6,Б.152].
Ономастика - тел фененец куптармаклы елкэсе. Шуларньщ берсен пом татар ономастикасында иц яшь пэм иц яцасын поэтик ономастика тэшкил итэ. Казан терки-татар ономастика фэнни мэктэбен нигезлэгэн галим Г.Ф.Саттаров «Этапы развития и очередные задачи татарской ономастики» хезматендэ хал ителерге тиешле максат-бурычларныц берсе буларак матур эдебият асарларендэ урын алган ялгызлык исемнэрнец (антропоним пэм топонимнарныц) поэтик-стилистик узенчэлеклэрен ейрэнуне курсэта [Саттаров Г.Ф., 1970, Б.86-87].
Татар поэтик ономастикасы 2000-2003 елларда профессор Г.Ф. Саттаровныц фанни житэкчелегендэ Р.Х. Гаррапова , А.Р. Биктимерова тарафыннан язылган кандидатлык диссертацияларендэ гыйльми тармак буларак формалаша башлады. «hap тел берэмлеге Иэм чарасыныц уз урыны Ьэм у3 сангати-поэтик вазифасы булган матур эдэбият асарендэ»
[Загоровская О.В., 1982, Б. 18] вакыйгалар бара торган мейданны пем едеби капарманнарны сенгать кануннарына нигезленеп тасвир итуде, суз-сурет тудыруда ялгызлык исемнэре епемиятле чара булып тора. Шул себепле, «едеби эсернен телене лингвистик анализ ясау барышында лексиканыц узенчелекле тармагы булган ялгызлык исемнеренэ до тиешле игътибар бирелергэ тиеш» [Михайлов В.Н., 1978, Б. 33].
Р.Х.Гаррапова поэтонимнарны ейренуге багышланган фенни хезметлерге таянып, татар поэтик ономастикасында антропонимика, псевдономастика, топонимика, зоонимика, теонимика тармакларьш курсэте [Гаррапова Р.Х., 2002, Б.З] Безнец гоманлавыбызча, сэнгатьле есер исемнерен ейрену-тикшеру юнелеше шулай ук ономастиканын бер тармагы саналырга хаклы. Бугенге кенде идеонимнарны лингвопоэтик пем стилистик планда махсус ейренеп язылган хезметлер куп тугел (С.Д.Кржижановский, 1931; И.В.Фоменко, 1983; А. Харченко, 1978; С.Козлов, 1979). Татар тел белеменде едеби есер исемнере, гомумен, махсус ревеште монографик планда тикшерелмеген елкелернец берсе булып тора.
Язучы тарафыннан образ, суз-сурет тудыруда кулланылган ялгызлык исемнере, катлаулы лингвистик пем поэтик куренеш буларак, узене торле планда якын килуне талеп ите. Бер теркем авторлар поэтик антропонимньщ есер тукымасындагы ижтимагый-социаль табигатен, ялгызлык исеменен есернец идея-эчтелеге белен бейленеш-менесебетен ейрену юнелешенде эшлилер, онимныц туры (герой, персонаж исеме буларак) пем кучерелме (троплар составында) мегьнеде нинди едеби вазифа башкарып килуен ейренелер (М.И. Привалова, 1953; Усенбекова С.С., 1978, Б.107- 114; Агимбаева М., 1978, Б.204-206). Ономастик беремлеклернец мотивациясе де (фонетик, морфологик, семантик, поэтик) галимнернец игътибар узегенде торган месьелелерден санала. Бу уцайдан аеруча М.В.Карпенко («Русская антропонимика», 1970), В.А.Никонов («Имя и общество», 1974) А.В.Суперанская («Общая теория имени собственного», 1973), А.В. Пузырев («Виды мотивированности поэтических собственных имен», 1979) кебек галимнэрнец исемнэрен атау зарур.
Тикшеренучелэр игътибарын узенэ тарткан тагын бер куренеш ялгызлык исемдеге сигнификатив, денотатив пом коннотатив мэгънэ яссылыгында барган процесслар белэн бэйле (Н.В.Ботвина, 1988; Л.М. Буштян, 1983). Бу теманы яктырткан купчелек хезмэтлэр ялгызлык исемгэ (антропонимга), традицион мэгънэдэ, сигнификация хае тугел дип белдерэлэр (И.А.Воробьева, 1971; Н.П.Бутенко, 1970; Ю.А.Карпенко, 1970; Н.И.Толстой, 1970). Антропонимнарныц сэнгати текст эчендэге поэтик вазифасы моньщ киресен свили. Матур эдэбият эсэрлэрендэ, бик еш кына авторлар антропонимнарныц сигнификацияеен образ пэм эдэби характерлар, типлар тудыруда мепим детальлэрнен берсенэ эверелдерэлэр. Эдиплэрнец еш кына теге яки бу персонаж исеменэ салынган мэгънэ хакында геман кылуы да - шуньщ ачык мисалы.
Тормыш-чынбарлыктан килеп кергэн тарихи шэхес исемнэре, географик объект атамалары пэм автор тарафыннан уйлап табылган онимнарньщ эсэр ономастиконында тоткан урыны heM узара менэсэбэте проблемасы - махсус тикшеруне талэп иткэн елкэ (Т.Н.Кондратьева, 1967; Э.Б.Магазаник, 1969; Л.И.Андреева, 1977). Бу бейлэнеш-менэсэбэт ономаларньщ поэтик Ьэм стилистик табигатен билгелэудэ зур роль уйный (И.П. Зайцева, 1987; Е.Б. Иванова, 1987; М.А. Карданова, 2000). Матур эдэбият эсерендеге ономастик берэмлеклэрнец стилистикасындагы закончалыкларны билгелэу язучыныц индивидуаль стиле, ослубе, эдип ижатыныц мэдэният- сэнгать доньясында тоткан урыны хакында фикер йортергэ мемкинлек бирэ.
Язучы мирасыньщ поэтик ономастиконын тезу - матур эдэбият эсэрлэрендэ чагылыш тапкан ялгызлык исемнэрне ойрэнудэ зур эпэмияткэ ия юнэлешлэрнец берсе. Эдэби ономастикой порблемасы аерым хезмэтлэрдэ берникадэр яктыртылса да, нигезле методологияее, бердэм норматив талэплэре эшлэнгэн, хэл ителгэн мэсьэлэлэрдэн санала алмый (И.П.Зайцева, 1987, Р.У.Таич, 1970). Мондый сузлеклэр тел куренешен сейлэм процессында ейрену, авторныц тел байлыгы хакында фикер йерту, теге яки бу дэвернец ономастиконын кузаллау жэпетеннен епемиятле. Соцгы елларда поэтик ономастика буенча якланган диссертациялэр ялгызлык исемнеренец эдэби эсэр структурасында тоткан урынын тикшеру-анализлауныц комплекслы характер алуы хакында нетижэ ясарга мемкинлек бирэ (Т.Ю.Яровая, 2000; Н.Е. Камовникова, 2000; И.Б. Воронова, 2000; И.А. Петрова, 2001). Терки-татар чыгышлы ономастик лексика бер тел кысаларында гына чикленеп калмый, е белки башка теллэрнец сузлек составына да утеп керэ. Яна лексик тирэлектэ (икенче бер телде) урын алган ялгызлык исемнер башка номинатив пэм апеллятив лексикадан яцгырашы, структур-семантик табигате ягыннан кискен аерылып тора. Бу узенчэлек калем эпеллэре тарафыннан текстта суз-сурет тудыруда отышлы чара буларак файдаланыла. Хезерге вакытта терки-татар ономастикасында поэтик исемнер шушы аспекттан чыгып та ейрэнеле (Г.Ш.Оразгалиева, 1990; Г.Ф.Саттаров, 1991).
«Художество эсеренде антропонимик системаныц хосусияте тормыш-чынбарлыкны чагылдыру принциплары» [Силаева Г.А., 1979, Б.37], ягъни язучы ижат иткен жанр, метод кебек куренешлер белен билгелэне. Барлык едиплер де ижат процессында тормыш-чынбарлыкта яшееш алган реаль антропонимиконга, топонимиконга мерэжэгать итселер де, реалистик эсэрнец исемнер системасы индивидуаль пэм кабатланмас була. Аларныц «образ тезудеге экспрессив-стилистик» [Бондалетов В.Д., 1983, Б.70-71] роле, ягъни онимныц «сейлем процессында актуальлешуе махсус анализны талэп ите» [Азнаурова С.Э., 1973, Б.85].
Поэтик онимнар - лингвистик категория булган ялгызлык исемнернец сейлэмдеге халете, "эш вакыты" ул. Эдэби эсер эчендэ формалашкан ономастик континуум иц элек язучыныц шехси сыйфатлары, индивидуаль ижат психологиясе кебек факторлар белен тыгыз бейлэнеште тора. Шул сэбэпле аларны эдэбият пэм тел чигендэ торучы категориялэр буларак кына ісарарга ярамый. Эдеби герой исемнэре пэм географик атамалар лингвистик, поэтик, семиотик hoM психологик, фелсефи аспектта якьш килеп, комплекслы ейрэнуне талеп иткен елке бульш тора. Сонгы елларда, аеруча Европа тел белемендэ психологик лингвистика кебек фэнни юнэлешлер хасил булды. Сузнец кешеге теэсире гаять зур булуы пем аны писхологик аспектта ейренунец зарурияте яхшы ацлашылса да, бу тармак безде усеш алган дип ейтеп булмый.
Эдеби есер тукымасындагы антропоним пем топонимнарны халыкныц, язучыньщ деньяга карашы, менталь сыйфатлары, психологиясене бейле ейрену — бик актуаль Ьем шул ук вакытта кызыклы месьелелернец берсе булып тора. Гомумен, бу елкеде хел ителесе проблемаларньщ куплеге татар ономастикасыныц поэтика юнелешенде фенни эшне житди, системалы ревеште оештыруны талеп ите. Ртом ул иц элек уз эчене аерым язучы, едип ижатыныц поэтик ономастикасын ейрену, татар едебиятында уз юнелешен булдырган талантлы язучыларныц поэтик ономастиконын тезу, фенни- теоретик базаны ныгыту, кицейтуне алырга тиеш. Бугенге кенде татар тел белеменде тупланган, тепле эшкертелген пем фенни яктан житди, тирен анализ ясалган, системалаштырылган антропонимия пем топонимия, тарихы мен, елларга сузылган гаять бай едеби мирас, талантлы, тирен белемле, кин эрудицияле гыйльми кадрлар булу - бу эш ечен бетен кирекле шартлар да тудырылуы хакында сейли.
Ижат епеллеренец поэтик стилен индивидуаль планда аерым ейрену зур нетижелерге китерми [Магазаник Э.Б., 1967, Б.З] фикерене таянып эш итучелер шагыйране ономастиканыц лингвистик heM едеби-поэтик куренеш булуын онытып жиберелер. Онимньщ едеби есер структурасындагы роле язучыныц индивидуаль ижат стиле куренешене бейле. Шуца да теге яки бу миллетнец поэтик ономастикасына бея биру, пичшиксез, ин еувел, милли титаннарныц ижатын барлауны сорый.
Без диссертациябезнец темасы итеп Г. Бешировныц сенгатьле чечме есерлеренде урын алган шагыйране ялгызлык исемнернец лингвопоэтик табигатен ейрену-тикшеруне сайладык. Бу сайланыш очраклы тугел. Бер ук вакытта публицист та, фольклорчы да, жемегать эшлеклесе дэ булган реалист язучы, роман жанры остасы Г. Бэшировныц ижади мирасын эдэби планда яктырткан хезмэтлэрнец саны, мэкалэлэр белэн бергэ, биш йезгв якын. Шул ук вакытта, язучыньщ сэнгатьле чэчмэ эсэрлэренэ лингвистик аспектта якын килеп, тел жэЬэтеннэн бэя биргэн хезмэтлэр бик санаулы (Э. Синегулов, 1971; С.Ш.Поварисов, 1981; И.Б.Бэширова, 1995). Бу унайдан О.М.Доконованыц «талантлы язучы эсэрлэрендэге телэсэ кайсы тел узенчэлеген ейрэну махсус дэлиллэугэ мохтаж тугел» дигэн гыйбрэтле сузлэрен китерэсе киле. [Доконова О.М., 1983, Б. 19] Ижаты безнец ейрэну объектыбыз булып торган эдип Г. Бэширов эсэрлэренец поэтик антропонимиясе Ьэм топонимиясе дэ узенец составы, генезисы, мотивациясе ягыннан, эдэби вазифалары жэЬэтеннэн, язучыньщ кабатланмас ижат стилен тудырудагы роле унаеннан зур игътибарга лаек. «Барлык язучыларда да эдэби эсэр ономастикасы шул кадэр тирэн дэрэжэдэ эшлэнгэн дип эйтеп булмый» [Карпенко М.В., 1970, Б. 14]. Тикшерунен актуальлеге Татар тел белемендэ беренче тапкыр элеге диссертация кысаларында татар эдэбиятыныц классигы Г.Беширов ижатыныц поэтик ономастикасы монографик планда ейрэнеле. Антропонимик пэм топонимик система -язучы эсэрлэренец поэтик-стилистик кыйммэтен, сэнгатьлелек дэрэжэсен, эдипнец ижат концепциясен билгелэгэн иц эпэмиятле чараларныц берсе.
Шулай ук язучыньщ моца кадэр галимнэрнец игътибарыннан читтэ калып килгэн, лингвистиканыц актуаль проблемаларын яктырткан мэкалэ-очерклары системага салып тикшерелэ. Бу исэ, О.ф. Есперсен сузлэре белэн ейтквнде, ижат процессыньщ «грамматик фэлсэфэсе» хакында фикер йертергэ мвмкинлек бире. [Есперсен О.ф., 1953, 404 б.]
Тарихы мецнерчэ еллар белэн билгелэнгэн татар эдэбиятында чагылыш тапкан поэтик ономастиканыц гомуми картинасын тудыру, аца хае специфик сыйфатларны ачыклау, эдэби исемнэр системасындагы эволюцияне динамик ракурста кузаллау бер яки берничэ язучыньщ поэтик ономастиконына гына нигезлэнеп башкарыла алмый. «Намус», «Ж идеген чинше», «Туган ягым-яшел бишек», «Гыйбрдт» кебек есэрлер белен татар едэбиятыныц алтын фондына кергэн Г.Боширов прозасыньщ поэтик ономастикасын тикшеруне узеккэ куйган бу хезмэт элеге олы пом катлаулы эшнен бер этабы булып тора.
Тикшерунец максаты пэм бурычлары
Тикшерунен теп максаты - Г.Беширов прозасында чагылыш тапкан ялгызлык исемнэрнец эсер тукымасын тезудеге лингвопоэтик вазифаларын монографик планда ейрэну. Ул уз эченв а) Г.Беширов прозасында урын алган ономастик берэмлеклернец (антропоним пем топонимнарньщ) одэби метод пэм жанр кысаларында образлы картина тудыра алу мемкинлеклэрен ачыклау; б) идеоним пэм одэби текст арасындагы сэбэп-нэтижэ бэйлэнешлэренен лингвистик пэм поэтик, фэлсефи-психологик табигатен тикшеруне ала.
Куелган максатларга ирешу очен тубэндеге бурычлар билгелэнде: Г. Бэшировньщ чэчмэ эсэрлэрендэ кулланылган идеонимнарны, антропоним пем топонимнарны туплау, барлау, классификациялеу пем системага салу;
ялгызлык исемнеренец сурбтлонгвн девер, язучы яшэгэн чорга, ономаларны чолгап алган апеллятив тирэлекке менвсобэтен ейрону;
ономастик берэмлеклэрнец кулланылышында кучемлелек, дэвамчанлык, стилистик пэм поэтик тозелмэлэр хасил иту мемкинлеклэрен ачыклау.
Г.Бешировнын лингвистик категория булган ономаларны сойлэм процессында куллану узенчэлеклэрен тикшеру максатында татар теленец актуаль проблемаларына багышланган мэкалэлерен системага салып анализлау.
Фэнни яцалыгы пом практик эпомияте
Диссертацияде Г.Бэширов эсерлеренде формалашкан шагыйранэ ономастика лингвопоэтик Ьем стилистик яссылыкта гына тугел, э бэлки эдэби метод, жанр пем юнэлеш кысаларында анализлана. Язучыньщ ялгызлык исемнерне сайлау процессы индивидуаль ижат психологиясе, фэлсэфэсе яктылыгында тасвир ителв. Поэтик ономастиканыц бер тере булган ялгызлык исемнернец сейлем процессында тоткан урыны ул реальлешкен текст кысаларыннан тыш, интертекстуаль планда да анализлана. Бу исе ономастиканыц художество текстында утэгэн функциялерен комплекслы якын килеп ейренергэ мемкинлек бире.
Хезмэтнец практик епемияте югары уку йортларында «Ономастика» курсы буенча язылган лекциялэр очен фэнни-теоретик база булдырудан, «Шагыйранэ ономастика» диген махсус курс оештырудан гыйбарэт. Диссертация шулай ук мектеп-гимназиялерде, лицейларда татар теле пем эдебияты дереслврен укытуда встэме материал, чыганак булып хезмет ите ала.
Теоретик база
Диссертация рус лингвистлары В.В.Виноградов, А.В.Суперанская, В.Д.Бондалетов, В.Н.Михайлов, Н.А.Никонов, Н.В.Подолъская, Э.Б.Магазаник, С.И.Зинин, А.И.Ефимов, М.В.Карпенко, Т.Н.Кондратьева, А.А.Реформатский, татар галимнере Д.Г.Тумашева, Г.Ф.Саттаров, В.Х.Хаков, Ф.С.Сафиуллина, Ф.А.Ганиев, Ф.Г.Гарипова, И.Б.Беширова, Ф.М.Хисамова, М.И.Мехмутов, И.М.Низамов, фелсэфе пем психология белгечлере О.ф.Есперсен, М.Арнаудов, едебият галимнере Ю.М.Лотман, М.М.Бахтин, Т.Н.Галиуллин хезметлерене таянып язылды.
Тикшерунен объекты
Тикшеру объекты буларак Г. Бешировныц «Туган ягым - яшел бишек», «И язмыш, язмыш...», «Сиваш» повестьлере, «Гыйбрэт», «Намус», «Ж идеген чишме» романнары, «Эни», «Сарут», «Урман шаулый», «Бибек ниге елый», «Китапчы бабай», «Шулай бер конне» «Гармунчы егет», «Котелмеген кунак», «Мунча», «Мыек Шемсетдин», «Канлы бармаклар», «Урман шаулый», «Беренче сабак» h.6. хикеялере алынды.
Диссертация дескриптив, чагыштырма, функциональ-стилистик, лексик-семантик методларга пэм статистик анализ алымнарына таянып язылды.
Сынап карау
2001-2004 еллларда Казан дэулэт университетыньщ татар филологиясе пем тарихы факультетында уткэрелгэн фэнни конференциялэрде диссертациянец нигезендв яткан теп тезисларны чагылдырган докладлар ясалды. Казан дэулвт университетыньщ татар филологиясе Ьэм тарихы факультеты укытучыларыныц фенни язмаларында Ьэм «Фэнни Татарстан» журналында дурт мекалэ донья курде.
Диссертациянец структурасы
Хезмэт уз эченэ кереш, дурт булек, йомгак heM файдаланылган эдэбият исемлеген ала.
