Содержание к диссертации
Кереш 5
1 булек. Гареп Ьэм фарсы алынмаларыньщ графо-фонетик узлэштерелеше 17
1.1. Сузык авазларньщ узлеклэре 20
1.1.1. Сузык авазларньщ узлэштерелеше 23
1.2. Тартык авазларньщ узлеклэре 32
1.2.1. Татар телендэге тартыкларга охшаш авазларныц узлэштерелеше 34
1.2.2. Татар теле ечен ят тартыкларныц узлэштерелеше 36
1.2.3. Икелэтелгэн тартыкларныц узлэштерелеше 53
1.4. Алынма дифтонгларныц узлэштерелеше 55
1.5.Алынмаларда авазларныц позицион узгэрешлэре 57
1.6.Алынмаларда авазларныц комбинатор узгэрешлэре 60
1.7. Алынмаларда диалекталь узенчэлеклэр 64
1.8. Беренче булек буенча нэтижэлэр 68
2 булек. Гарэп Ьэм фарсы алынмаларына грамматик характеристика 74
2.1. Гарэби Ьэм фарсы чыгышлы исемнэр 76
2.1.1. Тамыр исемнэр 77
2.1.2. Кушымчалау ысулы белэн ясалган исемнэр 81
2.1.3. Кушма исемнэр составында гарэп, фарсы алынмалары 88
2.2. Гарэп Ьэм фарсы компонентлы сыйфатлар 91
2.2.1. Тамыр сыйфатлар 92
2.2.2. Ясалма сыйфатлар 98
2.3. Гарэп Ьэм фарсы компоненты белэн ясалган фигыльлэр 104
2.3.1. Кушымчалау ысулы белэн ясалган фигыльлэр 106
2.3.2. Кушма фигыльлэр ПО
2.4. Гарэп Ьэм фарсы компонентлы рэвешлэр 115
2.5. Алмашлыклар составында гарэп Ьэм фарсы алынмалары 121
2.6. Ярдэмлек суз теркемнэре составында гарэп Ьэм фарсы алынмалары 124
2.6.1. Гарэп теленэ нисбэтле бэйлеклэр 125
2.6.2. Гарэп Ьэм фарсы чыгышлы теркэгечлэр 128
2.6.3. Кисэкчэлэр составында гарэп, фарсы берэмлеклэре 130
2.7. Модаль сузлэр составында гарэп Ьэм фарсы берэмлеклэре 132
л 2.8. Ымлыклар составында гарэпчэ гыйбарэлэр 135
2.9. Икенче булек буенча нэтижэлэр 137
3 булек. Гарэп Ьэм фарсы алынмаларына лингвостатистик анализ . 142
3.1. Гарэп Ьэм фарсы алынмаларыньщ мэкаль составындагы урыны 142
3.2. Татар халык мэкальлэрендэге гарэп Ьэм фарсы алынмаларыньщ гомум кулланылыш ешлыгы 146
3.3. Тематик теркемнэрдэ урын алган гарэп Ьэм фарсы алынмаларыньщ кулланылыш ешлыгы 155
3.4. «Китаби мэкальлэр» Ьэм авторы билгеле булган мэкальлэрдэге алынмаларньщ кулланылыш ешлыгы 165
3.5. Гарэп Ьэм фарсы тамырларыныц кулланылыш ешлыгы 171
3.6. 0ченче булек буенча нэтижэлэр 180
4 булек. Мэкальлэрдэге терки сузлэр Ьэм гарэп, фарсы алынмалары синонимиясе 183
4.1. Терки сузлэр Ьэм гарэп лексик берэмлеклэре арасында синонимлык 186
4.2. Терки сузлэр Ьэм фарсы лексик берэмлеклэре арасында синонимлык 194
4.3. Гарэп Ьэм фарсы алынмалары синонимиясе 199
4.4. Гарэп берэмлеклэре арасында синонимлык 203
4.5. Синонимнар арасында контрастлык 208
4.6. Дуртенче булек буенча нэтижэлэр 212
Йомгак 214
Библиография 122
Чыганаклар 239
Шартлы кыскартулар 240
1 нче кушымта 241
2 нче кушымта 244
3 нче кушымта 253
Введение к работе
Сонгы елларда илдв кузэтелгэн ижтимагый-сэяси, икътисадый пэм мэдэни узгэрешлэр, халкыбызныц милли узацы уяну нэтижэсендэ татар халкыныц уткэне, рухи медэнияте тарихы белэн кызыксыну артты. Бу хакта дистэдэн артык фенни хезмэтлэр, эдеби басмалар да двнья курде. Халкыбыз утквн юлны тасвирлаганда, тарихчылар, археологик чыганакларга таянып, этнографик мэгълуматлардан файдаланып эш итэлэр. Купчелек тарихчылар искертуенчэ, теге яки бу халыкньщ рухи деньясын тасвирлаганда, иц мепим чыганакларньщ берсе булып тел материалы хезмэт ита, ченки халыкньщ теге яки бу куренеш яки вакыйгага булган менэсэбэте, hep кешенен шэхси карашы нэкъ менэ сузлэр ярдэмендэ образлы гыйбарэлэрдэ, тэгъбирлэрдэ чагылыш таба. Шуца курэ тел, аралашу чарасы буларак, сыйныфлар арасындагы менэсвбэтлэрне, аларньщ узара тээсирен ачыкларга пэм гади халык свйлэменец билгеле бер чор гомум эдэби телендэ чагылышын курергэ ярдам итэ[142,С. 9].
Халыкньщ рухи мэдэнияте тарихын ейрэнучелэр ечен халык авыз ижаты — фольклор урнэкларе ин меЬим тел материалы булып санала [166, С. 11—16; 215, С. 3—12; 142, С. 21—22 h. б.]. «Фольклор тарихи интерпретация ечен бик узенчэлекле Ьэм кызыклы чыганак булып тора. Ул бик борынгы заманнардан бирле туып, езлексез рэвештэ тарих белэн янэшэ килэ. Фольклор эсэрлэрендэ аны тудырган халыкньщ кенкуреше Ьэм культурасы, ижтимагый-икътисадый, сэяси карашлары чагылыш тапкан» [62, Б. 11], ченки халык тормышта туктаусыз булып торган Ьэртерле куренешлэргэ, вакыйгаларга, узгэрешлэргэ, уз-узенэ бэя биреп килгэн. Кеше энэ шул узе куреп, кузэтеп, тикшереп белгэннэренэ тиешле бер йомгак, кирэкле бер нэтижэ ясап, шуны бик оста итеп сайланган тапкыр сузлэр ярдэмендэ эйтеп биргэн [231, Б. 3], сейлэшкэндэ суз арасында, урынына карап, фикерне куэтлэу ечен, кыска Ьэм килешле итеп, хикмэтле бер макаль эйтеп куйган [83, Б. 9]. Шунлыктан мэкаль тарихи мирасны, рухи мэдэниятне ейрену чыганагы буларак каралып, галимнер халык авыз ижатыньщ бу жанрына тубвндэге узенчэлеклэр хае дип саныйлар: аларда халыкныц деньяны танып белуе чагыла; куренекле фольклорчы В.П. Аникин сузлэре белен ейтеэк, «пословица — отстоявшийся сгусток народной философской мысли» [10, С. 33]; бу деньяны танып белу исэ халыкньщ тормышы турында уйланулар жыелмасы, эшче кечлер тарафыннан ясалган уткен Ііем тегел характеристикалар (тасвирлаулар), кузетулэр Ьэм гомумилаштерулер жыелмасы буларак карала [59, С. 4]. А.А. Крикманн фикеренчэ, гомумен алганда, халыкныц танып белуе прогрессив (ижтимагый-тэнкыйди Ьэм керэшучэн, атеистик, патриотик, оптимистик, этика ягыннан югары, стихияле материалистик) санала; шул ук вакытта ул, икенче яктан Караганда, консерватизм Ьэм чикленгэнлекнен кайбер тапларын саклаучы естенлек итуче сыйныфлар идеологияее йогынтысын тоючы да булып тора [98, С. 4].
Татар телендэ кулланыла торган макаль сузе ( кардэш терки халыкларньщ кайберлэренда «борынгылар сузе», чувашларда исэ — «картлардан калган суз» атамалары белен билгеленуче тешенче) гарэпчэден урынлы суз яки тиешле урында ейтелгэн суз буларак тэржемэ ителэ [83, Б. 9]. Ул — «фольклорный халык арасында киц таралган, тел Ьем художество ягыннан бик нык эшленген гаять тиран эчтелекле лирик жанрларыннан берсе» [231, Б. 3], «тэмамланган иц гади фикер берэмлеге булуы естене, образлы фикерлеу ысулы» да булып тора[233, Б. 31]. Атаклы галим, фольклор остасы Нэкый Исенбет сузлере белен ейтеэк: «... сейлешкэндэ сузгэ ямь Ьэм куэт биру ечен, кенкурештэ куп сыналган дэлил яки шигъри бер мисал урынында эйтеп йертеле торган, кыска, гомуми бер тирэн мэгьнэне эчене алган тегел жемлеле халык хикмете эсерлере мекаль дип ейтелэ» [83, Б. 16—17].
Уз эчлеренэ тиран мэгънэ, халык фэлеэфэсен, уткен фикерлар туплаган элеге халык авыз ижаты ядкярлэре феннец куп тармакларында эшлеуче галимнернен. игътибарын желеп итэ. Бигрэк те рус халык мэкальлэрен лингвистик, филологик, фольклор Ііем тарихи, фэлсэфи яктан тикшереп, аларныц идеясен Ьем тарихи асылын ачкан, хронологиялэрен билгелегэн Ьэм чыганак буларак эЬемиятен яктырткан хезметлер шактый. Шундыйларга В.Я.Пропп [141, 331 с], А.А. Шрамм [220], В.П.Аникин [9, 10], С.Г. Лазутин [103, 207 с], З.К. Тарланов [171, 28 с; 172, 449 с], И.Снегирев [164, 174 с], Ю.М.Соколов [165, 559 с], Л.Н.Пушкарев [142, 191 с], Г. Мейстер [115, S. 102—122] Ь.б. галимнэрнец хезмвтлэрен мисал буларак китерергэ мвмкин. Алардан чыгып без рус тел белемендв мэкальлэр терле яклап ейрвнелгэннэр Ьэм хэзерге вакытта да аларны ейрэну дэвам итэ дип эйтэ алабыз, ченки терле конференциялэрдэ ясалган чыгышлар Ьэм гыйльми жыентыкларда басылган мэкалэлэр моца делил булып тора.
Шуны да искэртеп утэргэ кирэк: 90 елларда рус тел белемендэ рус теленен, тапкыр сузлэрен башка халык мэкальлэре белэн чагыштырып ейрэну де активлашты [72, С. 200—201; 61, С. 40—43; 82, С. 61—63 Ь.б.]
XX йезнен 60 нчы елларында рус тел белемендэ башланып киткэн фольклор эсэрлэрен туплау, фэнни ейрэну хэрэкэте терки тел белеменэ дэ утеп керэ. Терки халыклар да уз халык авыз ижаты эсэрлэре телен ейрэнугэ фэнни кузлектэн карый башлыйлар. Шул рэвешле Кырым татарлары мэкальлэрендэге узенчэлеклэр — Р.Мозафаровньщ [126], терекмэн мэкаль Ьэм эйтемнэре — А. Аннануровньщ [11]; казах паремиялэре — Р.Сарсенбаевнын [151], узбек халык мэкальлэрендэге узенчэлеклэр — Х.Абдурахмановныц [2], езербейжан мекальлере — Г.Юсифов [222], каракалпак теле жеуЬерлере — Г.Ниятуллаевныц [133]; чуваш халык мекаль Ьем ейтемнэре Е.Ю.Ефимовньщ [64] кандидатлык диссертациялэрендэ тикшерелэ, Идел буе Ьэм Уралалды фин-угор халыкларыныц мэкаль Ьэм эйтемнэрендэге узенчэлеклэр А.Е.Китиков тарафыннан ейрэнелэ [93].
Татар халкы да узенен. тел жэуЬэрлэрен жыйнауга, туплауга зур игътибар бирэ. «Татар халык мекальлэрен жыю, аларны ейрэну, тертипкэ салу Ьем бастыру эшлере XIX йезнен. беренче чиреклереннен башланып ките»,—дип белдерэ Н.Исэнбэт [83, Б. 229.]. Бу елкэдэ И.Березин, С.Куклэшев, М.Салихов, Ш.Саинов, К.Насыйри, Г.Фвезханов h.6. куренекле шэхеслэр башлап жибэргэн эшчэнлекне XX гасырда Х.Бэдигый, Л.Ждлэй, Н.БорЬанова, Л.Мэхмутовалар, Х.Ярми, Н.Исэнбэт, Х.Мэхмутов h.6. дэвам итэ.
Галимнэр тарафыннан жыентыкларга тупланган мэкальлэр халыкныц жор теллелеген, тапкырлыгын, тиран акылын чагылдыручы урнэклэр гене булып калмыича, инде фэнни ейрэну объектына да вверелэлэр. Лэкин шуны искэртеп утэргэ кирэк: ничек кенэ булмасын, терки-татар тел белемендэ мэкальлэрне кубрэк фольклор эсере буларак ейрэну естенлек итэ. М.Мамин [106, Б. 3—8], Х.Ярми [231, Б. 3—167] хезмэтлэрендэ бу тер паремиялэрнец тематикасына, тезелешенэ, эчтэлегенэ игътибар юнэлтелсэ, Х.Госман [54, Б. 140], М.Бакиров [33, Б. 37—50] хезметлэрендэ мэкальлэрнец язма поэзия формалашуга китергэн алшартлары да тикшерелэ. З.Мэжитов [108, Б. 5—142] Ьэм А.Яхин [233, 112 б.] исэ мэкальлэргэ билгелэмэ биру, аларныц структурасы, эчтэлек Ьэм поэтика месьэлэлэрен ейрэнелэр.
Куренекле галим, фольклорчы Н.Исэнбэт исэ, татар халык мэкальлэрен туплап кына калмыича, аларны еирэнуне дэ максат итеп куя Ьэм мэкальлэрнец жанр узенчэлеклэренэ, шигъри формалашуына, ижтимагый формация Ьэм сыйнфый буленешлэрне чагылдыруына аеруча игътибар итэ, мэкальлэрне лингвистик яктан тикшеругэ беренче омтылыш ясый [83, Б. 7—243].
Татар фольклорыныц афористик жанрларын махсус ейрэнгэн галим Х.Ш.Мэхмутов мэкальлерне башка тер паремия эсэрлэре белэн рэттэн тикшерэ, гасырлар дэвамында тэрбия коралы, эхлак саклау ролен башкарган мэкальлэрне язылмаган кануннар дип атап, аларныц эчтэлеге, килеп чыгышыныц узенчэлеклэре, яшэеше, фикерне кинаялэп эйту узлеге Ьэм поэтикасын уз хезмэтлэрендэ яктырта [111, Б. 5 — 36; 107, 76 с; 112, 173 б.; 113,256 6.].
Соцгы елларда, денья тарихындагы кебек, татар халкыныц рухи мэдэнияте тарихын ейрэнудэ, фольклорный башка жанрлары белэн беррэттэн, мэкальлэрдэн файдалану мемкинлеге дэ исэпкэ алына башлады. Мэсэлэн,
Г.Двулэтшинныц «Терки-татар рухи мэдэнияте тарихы» хезмэтендэ куп кена мвкальлэр тарихи чыганак буларак та яктыртылалар [62, 512 б.] Ьэм, татар халкыныц яшаешен, фалсэфи карашларын чагылдырып, уткэнебезне кузалларга ярдам итвлэр. Халык фэлсэфэсенэ, уй-кичерешлэренэ тешену ечен, аларньщ ни рэвешле, нинди калыпка терелеп эйтелулэренэ да игътибар игу зарури, ченки зирэк акыллы, тапкыр бабаларыбыз хислэрен турыдан-туры ярып салырга ашыкмаганнар, а кинаяле, читлэтеп эйтелгэн фикернец тээсире кечлерэк булуын яхшы ацлаганнар. Алар сузнец тылсым кеченнэн, кирэкле йогынтысыннан бик белеп, урынлы файдаланганнар. Шуна кура халык авыз ижаты эсэрлэрен лингвистик планда ейрэну уткан мирасны торгызуньщ, халык менталитетын билгелэунеч ярдэмче елеше булып тора. Эмма татар халык авыз ижаты асэрлэре тел белеме кузлегеннэн Караганда жентеклэп ейрэнелгэн дип эйтеп булмый. 70 нче елларда Г.Х.Ахуюканов макальлэрне лингвистик тикшеру объекты буларак карый Ьэм аларны айтемнэр, фразеологик берамлеклэр белэн бергэ идиомалар дип атый [17, 111 б; 18, Б. 30 — 81]. Галим бу хезмэтлэрендэ мэкальлэрнен логик-грамматик Ьэм стилистик узенчэлеклэрен тикшера, синтаксик формаларын билгели Ьэм лингвистик чараларньщ макаль тукымасындагы узлеклэрен курсэтэ. Бу хезмэттэн сон фольклор эсэрлэрен лингвистик ейрэнулэр бераз пассивлашып торса да, 2000 елдан соц бу елкэдэ фэнни тикшеренулэр арта теште. Моца А.Р.Эхмэтшинаныц — кандидатлык [13, 21 с.]; К.Миннуллин Ьэм Н.Фэттэховаларныц — докторлык [118, 70 с; 191, 42 с], Г.Нэбиуллинаньщ кандидатлык диссертациялэре [131, 26 с] дэлил булып тора. Шулай ук фольклор телен ейрэнугэ багышланган фэнни хезмэтлэр махсус жыентык буларак та денья курде [193]. Фольклор эсэрлэренец бер тере булган мэкальлэрне лингвистик планда терле аспекттан чыгып ейрэну нэтижэлэре фэнни мэкалэлэрдэ дэ чагылыш таба [81, С. 81—85; 124, Б. 52— 56; Ь.б.]. Алда курсэтелгэн хезмэтлэргэ таянып, без рус тел белемендэ уткан гасырныц 90 нчы елларында халык авыз ижаты фэне Ьэм лингвистиканыц уртак кисешу ноктасында барлыкка килгэн лингвофольклористиканыц татар теле жирлегендэ дэ усештэ булуын ейтэ алабыз. Бу яна елкэдэ инде беренче адымнар ясалса да, еле тикшерелэсе чыганаклар, чишелвсе мэсьэлэлэрнен. куп булуы да табигый. Шундый мэсьелелернец берсе халык жэуЬерлеренде кулланылган алынма лексикага лингвистик анализ ясаудан гыйбарэт.
Билгеле булганча, бер гене халык та аерым, изоляцияланеп яши алмаган. Эувэл башка кабилэлэр белен аралашу, соцга таба терле халыклар, дэулэтлэр белен элемтегэ керу нэтижесендэ татар теле теге яки бу телден алынмалар кабул иткен. Хэзерге татар эдеби телендэ де терле теллэрден кергэн сузлер гаять куп. Алынмалар арасында гареп Ьем_фарсы теллереннен кергэн лексик катлам да гаять бай. Бу сузлер телебезгэ терле ижтимагый-сеяси, икътисадый-мэдени, дини багланышлар нетижесенде, язма едебият белен де, дини-рухани тегълиматлэрде гади сейлем теле аша да килеп кергеннер.
Болгар деулетене X гасырга чаклы ук гареп иллереннен сеудегерлер, сеяхетчелер килеп йеруе билгеле. Сэудэ иту белен берге алар ислам динен таратучылар да булганнар. Шуна куре Болгар деулете ресми рэвеште ислам динен кабул иткенче ук инде, болгарларньщ шактый елеше ислам динен тотуы мегьлум [62, Б. 230]. Лекин бер гене вакыйга да ялгызы гына бармый: ул уз артыннан тагын бик куп куренешлернен. барлыкка килуене себепче була. Ислам диненец Болгар деулетенде ресми дин булып урнашу вакыйгасы да куп кене узгерешлэрге, яцалыкларга китерэ. Динне тарату максаты белен куп мечетлер_ Ьем медреселар ачыла, гареп язуын Ьэм гареп телен ейрету башлана. Бу хэл, элбэттэ, болгарларньщ теленэ дэ тээсир итэ. Урта Азия, Иран Ьэм башка халыклар белэн булган сэудэ Ьем медэният бэйлэнешлэре аркылы болгар-татар теленэ, э соныннан Алтын Урда Ьем Казан ханлыгы чорында татар телене гарэп Ьэм фарсы сузлере Ьем гыйбарелэре килеп керэ [ПО, Б. 796]. Алар гасырлар дэвамында тел тукымасында эшкертелеп, халыклашып киткеннер. Кайберлере татар теле аваз системасына, аньщ кануннарына яраклаштырылып кулланыла башлаганнар, нигез телдэге мэгьнэлэрен узгэрткэннэр. Кайберлере исэ гареп теле закончалыкларын калтьій_саісііарга нршііканнар, кубрэк естен катлау векиллере сейлемендэ кулланылганнар. Мондый сузлэр белэн чуарланган эдэби эсэрлэр, борынгы поэзия урнэклэре борынгы телдэ гарэп пэм фарсы сузлэренец, грамматик калыпларыньщ шактый куп булуын дэлиллэудэ меЬим факт булып тора. Шуца курэ дэ XIX йезнец сонгы чирегендэ киц халык массаларына ацлашылмаган гарэп-фарсы сузлэреннэн телне «арындыру» башлана [143, Б. 58 — 77]. Бу гамэллэр эдэбиятта татар теленен уз лексикасын мемкин хэтле кубрэк кулланырга тырышу, едабиятны халык теленэ мемкин кадер якынайту, татар теленец лексик составында неологизмнарны арттыру пэм алынмалар куллануны чиклэу максатыннан эшлэнэ [НО, Б. 797]. Шунлыктан телдэге гарэп, фарсы алынмалары турында суз алып барганда, алар халыкка ацлашылмаганнар, бары естен катлаулар сейлэмендэ гена очраганнар дигэн ялгыш фикерлэр ишетергэ туры кила; эмма гасырлар буе аралашып, бер динне тотып яшэган меселман халыклары сейлэмендэ дэ уртак сузлэр булуы гажэп тугел. Моныц шулай икэнлеген ачыклау ечен, без татар халык авыз ижаты эсэрлэре булган мэкальлэргэ мерэжэгать итуне кирэк таптык. Куренекле рус галиме В.Даль фикеренчэ: «Мэкаль уйлап чыгарылмый, шартлар ярдэмендэ мэжбуриятлек белэн, кунелнец тавышы, сузе булып ирексездэн барлыкка килэ» [60, 18 б.]. Ул гади халык сейлэмен чагылдыра, телдэн телгэ, буыннан буынга кучэ килеп, формасын камиллэштерэ бара. Шуна курэ телебез жэупэрлэре булган мэкальлэрдэ халык сейламе ечен ят булган лексик берэмлеклэрнец урына гаять чикле.
Мэкальдэге гарэп Ьэм фарсы алынмаларын терле аспектта лингвистик яктан ейрэну бу елкэдэ монографик тикшеренулэр булмавы белэн ацлатыла. Мэкаль «куп заманнар буена яшэеш дэверендэ иц эувэлге кулланылышындагы мэгънэсеннэн читлэшеп, узенэ бертерле рэвештэ куп заманнар Ьэм куп очраклар ечен ярашлы абстраклашкан хакыйкатькэ эверелеп» [109, Б. 105], гомумкешелек кыйммэтлэрен чагылдыра, уз эчендэ зур лингвистик хэзинэне саклый. Мэкальлэрдэге лексик байлыкньщ тел материалы буларак элегэ кадэр аз ейрэнелгэн улуькшшец актуальлеген тагын да арттыра.
Татар телендэге гарэп Ьэм фарсы алынмалары белэн кызыксыну куренекле эдиплэрне, галимнэрне куптэннэн узенэ тартып торган мэсьэлэлэрнен, берсе санала. XX гасыр башында да, Октябрь инкыйлабыннан сон да куп кенэ миллэтпэрвар шэхеслэр эдэби телдэге гарэп Ьэм фарсы лексикасына карата уз фикерлерен белдерэлэр [52, Б. 357 — 361.; 201, Б. 57 — 63; 89, Б. 38 — 42; 206, Б. 12 — 87]. 60 нче елларда исэ татар эдэби телендэ урын алган гарэп Ьэм фарсы алынмалары фэнни Ьэм гыйльми яктан тикшерелэ башлый. Ш.Рамазанов [143, Б. 100 — 106], К.Сабиров [208, Б. 43 — 47], Т\ Эхэтовларньщ [26, Б. 40 — 41] татар эдэби теле лексикасын ейрэнгэн хезмэтлэрендэ гарэп Ьэм фарсы алынмаларына багышланган булеклэр тэкъдим ителэ Ьэм аларда бу сузлэрнец татар теленэ килеп керує, аларньщ эдэби телдэ узлэштерелуенэ караган гомуми мэгьлуматлар бирелэ. М.И.Мэхмутовнын «Татар эдэби телендэ гарэп алынмаларыныц фонетик Ьэм грамматик узлэштерелуе»нэ багышланган кандидатлык диссертациясе татар эдэби телендэге гарэп алынмаларын монографик ейрэнугэ башлантыч булып тора [109]. Галим элеге хезмэтендэ XX йез башы эдиплэре эсэрлэрендэ Ьэм хэзерге татар эдэби телендэ кулланылган алынма сузлэрнец аваз узгэрешлэрен, грамматик узенчэлеклэрен тикшерэ. Й.Вэлитова исэ, гарэп масдарларыныц татар телендэ чагылышын Г.Тукай шигърияте мисалында ейрэнеп, диссертация яклый [44, 23 с]. И.Эухэдиевнец мэкалэсе эдэби телдэге гарэп алынмаларыныц фонетик узлэштерелуенэ багышлана [24, Б. 112 —131 ].
Еллар уту белэн, телнец лексик составында да узгэрешлэр кузэтелэ. Илдэ булып узган терле сэяси вакыйгаларга бэйле рэвештэ алынма сузлэргэ карата да менэсэбэт узгэрэ. И.Сираж,иевныц эдэби телдэге гарэп лексикасын тикшеругэ багышланган кандидатлык диссертациясе нэкъ менэ XX гасыр ахыры — XXI гасыр башы татар эдэби телендэ кулланыла торган алынма берэмлеклэрне ейрэнгэн хезмэт булып тора [163].
Хезмэтебезнец максаты татар халык авыз ижаты эсэрлэренец киц кулланыла торган бер тере — мэкальлэрдэге гарэп Ьэм фарсы алынмаларын лингвистик планда монографик ейрэнудэн гыйбарэт.
Куелган максатка ирешу юлында тубэндэге бурычларны утэу куздэ тотыла:
— гарэп Ьэм фарсы алынмалары булган мэкальлэрне туплау, системага салу; аларныц кулланылыш ешлыгын билгелэу;
— лексик берэмлеклэрнец мэкаль тукымасында кичергэн графо-фонетик узенчэлеклэрен ачыклау; алынмаларныц фонетик узлэштерелеше нэтижэсендэ нигез тел Ьэм татар эдэби теле белэн чагыштырганда мэкаль жирлегендэ барлыкка килгэн охшаш Ьэм аермалы якларны кузэту;
— гарэби Ьэм фарсы чыгышлы сузлэргэ структур анализ ясап, бу суз тамырларыньщ суз ясалыш мемкинлеклэрен Ьэм мэкальдэге морфологик-синтаксик функциялэрен тикшеру;
— алынма берэмлеклэрнен татар теле синонимиясендэ тоткан урынын билгелэу; мэкаль тезелеше Ьэм эчтэлегендэ гарэп, фарсы, терки сузлэр синонимлыгыныц узенчэлекле якларын ачыклау;
— татар эдэби теле, гомумхалык сейлэм теле Ьэм фольклор телендэ кулланыла торган гарэп Ьэм фарсы сузлэренец узара йогынтысын, уртак Ьэм узенчэлекле якларын ачыклау.
Алынмаларны тикшеру ечен чыганак буларак куренекле фольклорчы галим Н.Исэнбэтнец еч томлык «Татар халык мэкальлэре» хезмэте алынды [83; 84; 85].
Татар теленец афористик экэуЬэрлэрен уз эченэ алган, зкэмэгатьчелек тарафыннан уцай бэялэнгэн бу хезмэткэ [70; 5; 144] 38670 мэкаль тупланган. Шулай ук билгеле бер тэртип саны астында тэкъдим ителгэн мэкаль белэн янэшэ элеге фольклор берэмлегенец тердэшлэре дэ бирелэ. Э кайбер очракларда теге яки бу мэкальнец билгеле бер елеше генэ узгэ булганда, Н.Исэнбэт «яки», «йэнэ» тамгалары белэн узгэ вариантларны да курсэтеп утэ. Кайбер мэкальнец башка халыклардагы урнэклэре дэ бирелэ. Шул хэзинэнец 15268ендэ (39,4 % мэкальдэ) гарэп яки фарсы алынмалары урын ала. Алар бу эшнец тикшеру предметы булып тора.
Тикшеру барышында лингвистик метод Ьэм алымнардан комплекслы рэвештэ файдаланылды. Аерып эйткэндэ, тасвирлау, чагыштырма, чагыштырма-тарихи, функциональ-стилистик, структур, лексик-семантик, статистик методлар, этимологик анализ алымнары кулланылды.
Диссертациянец методологик нигезен Ьэм теоретик базасын Н.А.Баскаков, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов кебек тюркологлар, В.В.Виноградов, А.М.Пешковский, В.А.Белошапкова, Л.ЙЖрысин h.6. рус теле белгечлэренец Ьэм татар лингвистикасы усешенэ зур елепк серткэн К.Насыйри, Г.Свгъди, Ж .Вэлиди, Г.Алпаров, В.Хангилдин, М.Зэкиев, Г(Ф) Саттаров, Ф.Сафиуллина, Д.Тумашева, Ф.Хисамова, В.Хаков, Р.Эхмэтьянов, Ф.Ганиев, И . Низамов h.6. галимнэрнец фэнни-теоретик тэгълиматлары тэшкил итв. Шулай ук теманы яктыртканда В.И.Даль, В.П.Аникин, К.Ф.Соколов, А.А.Крикманн, Х.Ярми, Н.Исэнбэт, З.Межитов, М.МеЬдиев, М.Бакиров, А.Яхин, Х.Мэхмутов h.6. фольклорчы галимнернец; И.А.Оссовецкий, В.Я.Пропп, З.К.Тарланов h.6. лингвофольклорчыларныц фундаменталь хезмвтлвренэ таянып эш ителде. М.И.Мехмутов, И.Ш.Эухэдиев, И.Сиражиевныц гарэп алынмаларын
тикшеруга багышланган хезмэтлэре диссертациянец эш юнэлешен билгелэудэ теп материал, этэргеч нигез булып тордылар Эшнец фэнни яцалыгы терки-татар тел белемендэ беренче тапкыр фольклор__телендэге (аерып эйткэндэ,) мэкальлэрдэге) гарэп Ьэм фарсы алынмаларын лингвистик яссылыкта тикшерудэн гыйбарэт. Рус фольклорындагы алынма лексиканы тикшеругэ караган аерым эзлэнулэр булса да [96, 157 с], терки-татар лингвофольклористикасында бу елкэдэ башкарылган махсус фэнни хезмэтлэр хэзергэ юк. Без ясаган нэтижэлэрне мэкаль телен лингвистик яктан ейрэнудэ гена тугел, э терки-татар тел белеме, лингвофольклористикасы ечен дэ дэлилле дип карарга мемкин.
Эшнец теоретик Ьэм практик еЬэмияте татар халкыныц буыннан-буынга куп гасырлар дэвамында кучеп килгэн, аныц кумэк акылын, тэжрибэсен, тел осталыгын чагылдырган тел берэмлеклэренец узенчэлеген ачыклауда чагылыш таба. Аерым лексик берэмлеклэрдэн торган мэкальлэрдэ сузнец эчке тээсирен, фикернец зирэклеген житкеру гарэп Ьэм фарсы алынмаларыныц башка тел берэмлеклэре белен аралашып кулланылуында да куренэ. Алынмаларныц милли эдэби телдэ, фольклор Ьэм сейлэм телендэ кулланылыш узенчэлеклэрен
билгелэу татар теленец тарихи лексикологиясен, тарихи грамматикасын, фольклор телен ейрэнгэндэ да ярдвм итвр; гарвп, фарсы сузлэренец фольклор телендэге графо-фонетик узенчэлеклэрен тикшеру бу алынмаларны эдэби телдэ куллануньщ орфоэпик Ьэм орфографик нормаларындагы четерекле мвсьэлэлэрне чишэргэ дэ булышыр дип уйлыйбыз.
Тикшеру материаллары «Фольклор теле лексикасы», «Татар халык мэкальлэрендэ алынма лексика», «Татар вдэби телендэ Ьэм фольклорда гарэп Ьэм фарсы алынмалары» кебек махсус курсларда файдаланылырга, хэзерге татар эдэби теле лексикологиясе, лингвофольклористика кебек теоретик курслар алып барганда ярдэм итэр дип ышанабыз.
Тикшерену нэтижэлэре 12 фэнни мэкалэ Ьэм фэнни доклад тезислары рэвешендэ денья курде. Эшнец теп нэтижэлэре Казан дэулэт университетында 1999—2003 елларда булып узган йомгаклау фэнни конференциялэрендэ; «М.Казем-Бек Ьэм шэрык тел белеме» (Казан, 25 май, 2000 ел) Ьэм «Бодуэн укулары» (Казан, 11—12 декабрь, 2001) исемле халыкара фэнни конференциялэрдэ; «Чагыштырма филология Ьэм полилингвизм»га багышланган Бетенроссия фэнни-гамэли конференциясендэ (Казан, 29—31 октябрь, 2002 ел), «Тел Ьэм этнос» исемле Бетенроссия яшь лингвист укытучылар конференциясендэ (Казан, 30 ноябрь — 2 декабрь, 2001), студент Ьэм аспирантларныц Н.И.Лобачевский булэгенэ уткэрелгэн йомгаклау конференциясендэ (1—2 март, 2002) Ь.б. хэбэр ителде. Теп теоретик мэгълуматлар КДУныц татар филологиясе Ьэм тарихы факультеты студентларына хэзерге татар эдэби теле курсы буенча гамэли дэреслэрдэ файдаланылды.
Дїзссертацкякец тезелеше. Хезмэт кереш, алынмаларныц графо-фонетик узлэштерелешен яктырткан беренче булек; гарэп Ьэм фарсы сузлэренец грамматик узлэштерелешен тикшеругэ багышланган икенче булек; мэкальлэрдэге гарэп, фарсы лексикасына лингвостатистик характеристика биргэн еченче булек Ьэм мэкальлэрдэ алынма сузлэр синонимиясе Ьэм аларныц кулланылышындагы узенчэлеклэрне чагылдырган дуртенче булектэн Q гыйбарэт. Иомгаклау елешендэ эш буенча гомуми нэтиэкелэр бирелэ. Гарэп Ьэм фарсы авазларыныч фонетик билгелэрен белдергэн мэгълуматлар Ьэм алынмаларньщ кулланылыш ешлыгын курсэткэн статистик курсэткечлэр таблица ревешендэ кушымта буларак тэкъдим ителэ.
Шуны да искэртеп китэргэ кирэк: мэкальлэр Н.Исэнбэтнеч «Татар халык мэкальлэре» жыентыкларындагы язылышы белэн (тыныш билгелэренец куелышы да узгэртелмичэ) тэкъдим ителэлэр, Ьэм hep мэкальдэн соц аныц томнарда тамгаланган тэртип саны курсэтелеп барыла.
