Содержание к диссертации
Введение
Боби 1. Тах/іили coxmopuu топонимияи Ромит 24
1.1 Назаре ба баъзе масъалахри марбут ба таснифоти сохтори топонимх.о 25
1.2. Тах /іили coxmopuu топонимх,ои тоники 29
1.2.1. Топонимх,ои навъи аффиксдор 32
1.2.2. Топонимхре, ки бе анчомаи топонимсоз сохта шудаанд...37
1.2.3. Топонимхри мураккаб 39
1.2.4. Топоним - иборахр 41
1.2.5. Топонимхри навъи pluralia tantum 46
Боби 2. Ташаккули таърихии топонимияи Ромит 52
2.1. Топонимх,ои шарк,ии эронй 53
2.2. Сохтори топонимхри шаркии эронй 57
2.3. Топонимхри турки 68
2.4. Топонимхри русй 75
2.5. Топонимхре, ки баромадашон номаълум аст 78
Боби 3. Тах/іили луеавию маъноии топонимхр 84
3.1. Баъзе мулох,изоти крблии мавзуъ 84
3.2. Ойконимхр 89
3.3. Этнотопонимх,о 95
3.4. Антропотопонимх,о 101
3.5. Тах/іили гендерии антропотопонимх,о 106
Хулоса 116
Ихтисорах,о 122
Замимахр 123
Фех,ристи адабиёти истифодашуда 126
Фех,ристи топонимхр 138
- /іили coxmopuu топонимх,ои тоники
- Сохтори топонимхри шаркии эронй
- Топонимхре, ки баромадашон номаълум аст
- Тах/іили гендерии антропотопонимх,о
Введение к работе
«Шахрх,о хароб гардиданд, давлатхр бархдм хурданд, забонхр ва худи халкрр аз байн рафтанд, аммо номхр бок,й монданд...» В.А. Никонов
Номхри чУФофй як чузъи таърихи миллат ва баёнгари даврахри мухталифи рушду инкишофи забону фарханги чомеа ба шумор мераванд ва омузиши онхр яке аз масъалахри мубрами забоншиносии муосир ба хисоб меёбад, зеро номхр маълумоти гуногунрангу мухталифчанбаро аз каъри асрхр ба мо мерасонанд.
Топонимхр вобаста ба раванди инкишофи чомеа, дар даврахри гуногуни таърихй ба вучуд меоянд ва бахшхри мухимтарини хаёти мардумро дарбар мегиранд. Аз ин ру, дар симои топонимхр накши сохахри гуногуни илмхри х.озиразамон -забоншиносй, этнография, таърих, чуфофиё ва гайраро ЧУСТУЧУ намудан мумкин аст.
Номхри чУФ°фй х,амчун чузъи устувору камтагйирпазири вох.идх,ои забонии минтаках.ои гуногун нисбат ба забони зинда дар худ мархалахри гуногуни рушду инкишофи забонхри бостониро тачассум менамоянд. Ин хусусияти мухими номхри чУФ°фй метавонад фахмиши моро дар бораи равандх.ои гуногуни диахронй, аз Чумла дарки масъалахри таърихи забон ва ташаккули миллат дар тули таърих густариш дихад ва барои пажухандагон имкониятхри васеъ ва доманадорро дар бобати тахия ва истифодаи усулхри нави лингвистй мухайё намояд (Додихудоев 1975, 3).
Тах.кику омузиши хамачонибаи топонимх.о имкон медихад, ки мо дар забон шаклхри нави вох.идх.ои лугавиро пайдо намоем. Ин вохидхри лугавй дар халлу фасли мушкилоти мавзуъх.ои бахши этнолингвистикаи забон, даки амику комили расму оин, киссаву ривоёт ва ба истилох, «таърихи зинда» -и халк, кумак менамоянд.
Топонимика шакли назариявй ва амалй дорад, ки ин ду шакл дар баробари гузориши масъалахри маърифативу тарбияви боз як идда мушкилоти имлои истилохрт, дакик, кардани вазифаи онхр ва таърихи номгузории мавзеъхри чуфофиро баррасй менамояд.
Маводе, ки мо онро дар таэдикрти амалй ба даст овардаем, хеч гох. мавриди тахлили лингвистй карор нагирифтааст.
Тащицоти мазиур аз он чих,ат актуалй аст, ки дар он бори нахуст топонимхри яке аз минтакахри таърихии аз кадим маскун ва то ба хол омухтанашудаи Точикистон бо номи Ромит мавриди тах.к.ик.и забоншиносй карор мегирад.
Зарурати интихоби мавзуи мазкурро таваччухи муаллиф нисбат ба номхри чуфофии ин мавзеъ ва кам омухта шудани он ба миён овард.
Топонимхр кисми таркибии фонди лугавии забони ин ё он минтака буда, ифодагари хусусиятхри махсуси объектхри чУфофй мебошанд.
Баробари истилохи топонимия дар забоншиносй истилохи микро(макро)топонимия низ роич аст. Микротопонимхр бештар ба исмхри хос мансуб буда, онхр хамчун номи объектхри нисбатан хурди табий дорой хусусияти аз дигар топонимхр фарк,кунанда мебошанд. Микротопонимхр нисбат ба топонимхр бештар ба тагйирёбй мувочех, шудаю вазифаи ишоратй доранд. Ба ак,идаи B.C. Суперанская «...микротопонимхр...номхри фардии объектхри хурди табий, саноатй, сунъиро ифода мекунанд. Одатан, онхр бевосита номхри ибтидоии махал буда, намуд ва ё хусусияти объекти номгузоришударо ифода мекунанд. Чунин номхр аз чихати лексики возеханд.
Х,амин тавр, кусми бештари тагйирпазири топонимхр ифодагари пайдоиш ва инкишофи чрмеа аст. Онхрро аксар вакт доираи махдуди сокинони махал медонанд» (Суперанская 1967, 38).
Топонимияи хар як минтакри табий - чугрофй, аз чумла Ромит дар тули таърих к,абат ба крбат ба вучуд омадааст. Ба ин чунин далелхр метавонад шахрдат диханд, ки накдш забони ахрлии эронзабон дар ташаккулу тахаввули он хеле бузург мебошад. Аммо дар айни замон наметавонем аз таъсири лафзи ахрлии гайриэронй (гурухдои этникй) ба топонимияи Ромит, ки дар замонхри гуногун дар ин минтака басар мебурданд, чашм бипушем.
Таи дахсолахри ахир дар бештари тах.кикрти илмй ба тахтшли сохторй-грамматикй ва форманти ахамияти махсус дода мешавад. Чунин усул х,амчун тарзи хеле к,улай ва ба максад мувофик, дар тах.кик.и топонимияи эронй истифода гардидааст, ки ба ин шумораи зиёди рисолахри илмй шахрдат медих.анд (Хромов 1969; Додихудоев 1979;Алимй 1995; Исмоилов 1999; Офаридаев 2002).
Таваччухи муаллиф мах,з ба минтак и бостонии Ромит, аз як ч,ихат, бо шавк.и у нисбат ба омузиши номх,ои к ідимаву муосири ин мавзеъ алокаманд бошад, аз чрниби дигар, аз он сабаб аст, ки дар ин минтак,а аз замонхри к.адим к,авму кабилах,ои мухталиф сукунат варзидаю кучиши таърихй дар топонимияи он равшан инъикос гардидааст. Чунин далел имкон медихад, ки раванди рушди этногенези халки точ,ик дар х,удуди Ромит ва музофоти он тах,к;ику баррасй гардад.
Шарху маънии этимологии топонимх.0 яке аз марх,илахри мураккаб ва мух.имми тах.кики топонимх.0 ба шумор рафта, дар бобати баркарор сохтани маъно ва шакли ибтидоии номх,ои ч,угрофй замина фарохам меоварад.
Тахдицот аз он цих,ат нав ба х,исоб меравад, ки:
а) дар он бори аввал маводи топонимии к,исмати шимолу шарк,ии водии Xjucop - минтак,аи Ромит мавриди тахрили лингвистй к,арор мегирад;
б) дар рисола маводи нави топонимО чамъоварй шудаю ба номшиносии тоцик ворид ва ба истифодаи умум пешнихрд мегардад;
в) аввалин бор дар номшиносии тоцик сохтори топонимх,ои шакли pluralia tantum (шакли чомеъ) мавриди тах/іил к,арор гирифт.
Барои амалй намудани хрцафхрм худ муаллиф чунин масъалахрро баррасй намуд:
• роххо ва баъзе к,онуниятх,ои пайдоиш, инкишоф ва ташаккули топонимияи Ромит таъин гардиданд;
• тахрили мукрисавии топонимхри минтак,а аз руи семантикаи онхр ба амал оварда шуд;
• шаклхри лексикй-семантикии топонимхр ва усулхри номгузории онхр муайян карда шуд;
• шакли чомеи толонимхр (pluralia tantum) дар маводи минтак,а омухта шуд;
• таъсири забонх,ои дигар ба ташаккули топонимхри минтак,а баррасй гардид;
• сарнавишти таърихии этимологии топонимхр тахдик. гардид ва тахрили гендерии баъзе аз онхр ба амал оварда шуд.
) амчунин дар чараёни кор ба усули этимологи низ муроч,иат гардид, ки афзалияти онро донишмандон В.И. Абаев, И. М, Оранский, А.П. Дульзон, А.К.Матвеев, Э.М.Мурзаев, В.А.Никонов, А.И.Попов, А.В.Суперанская, В.Н.Топоров, О.Н.Трубачев, А.Л.Хромов, Р.Х.Додихудоев, Д.Саймиддинов, Н.Офаридаев ва топонимистони дигар таъкид намудаанд.
Ба ин тариї , мо дар баробари такя ба вокеияти чугрофй бояд ба манбаъхри таърихй низ мурочиат намоем. Зеро «...дар этимологияи топонимхр махсусан, чихати ч°либ он аст, ки х,атто «этимологияи дакиктарин» хам шартист. Танхр дар баъзе маврид, бо истифода аз маводи субстрати, эътибор додан ба калка (кучиши бевоситаи маъно ва ё калима), маълумоти физикй-чугрофй метавон маънии топонимро то андозае муайян намуд» (Хромов 1975 ,5). Ю.А.Карпенко менависад: «Аз объекти чуфофй cap карда то ба номи он (агар онро содда нахисобем) метавонем баъзан этимологияи номро таъин намоем. Ва махз бо хамин усул худуди чуфофии шархи этимологии топоним муайян мегардад» (Карпенко 1970, 5).
Максади тахдикрти рисола, пеш аз хама, аз муайян кардани крнуниятхри асосии структуравии номхри чуфофии минтакр, таъин ва мукрррар намудани баъзе хусусиятхри умумй ва фарк,кунандаи ин топонимхр дар мукриса бо минтака ва худудхри дигари интишори топонимияи Точ,икистон иборат мебошад. Илова бар ин, крлабхри сохтории топонимх.0 муайян гардида, хусусиятх.ои ташаккули онх.о мавриди баррасии хамачрниба карор мегиранд. Дар ин робита ч,анбахри мухталифи этимологии топонимхри минтака дар мукриса бо номхри худудхри дигари густариши забонхои эронй ба риштаи тах,кик; кашида мешаванд.
Вобаста ба ин х,адафх,ои тахдицот чунин муайян гардиданд:
А). Таъини цонунияти сохтории асоси топонимияи мах,ал.
Б). Нишон додани баъзе хусусиятхри умумиву махсуси онх,о дар мукриса бо махрлхри дигар.
В). Ба к,айд гирифтани пахрои истифодаи номхр дар худуди Тоцикистон.
Г). Муайян сохтани крлабхри грамматикии топонимх,о ва баррасии хусусиятхри ташаккули онхр.
Вазифахри тахдицот аз инх,о иборатанд:
А). Цамъ овардани маводи тащик,.
Б). Тасниф ва max/іили сохторй, маъной ва этимологии мавод.
В). Нишон додани мавк,еи унсурхри топонимсоз аз нигох,и мувофик,ати этникии номхр.
Г). Таъин намудани мавкри топоасосхр дар зухуроти топонимхр.
F). Муайян намудани замону макони пайдоиши топонимх,о.
Аз руи имкон муаллиф азм дорад, ки дар шарху маънидоди мухтавову вазифахри номхри чуфофй дар таърихи забон ва таърихи махал сахмгузор бошад.
) алли ин гуна масоил аз муаллиф ичрои чунин талаботро такрзо дорад:
- пажух,иши маводи тащик,шаванда;
- тасниф, тах/іилу ташрех,и лингвистии маводи топонимию микротопоними;
- тах,ия ва баррасии методикаи тащику омузиши этнолингвистикаи к,исмати шимолу шарк,ии водии Хисор (цануби Тоцикистон). ангоми халли мавзуъ ва умуман дар тах.кикрт, методхри мухталифи лингвистй мавриди истифода карор гирифтааст: методхри сохторй, ареалй (форманти), мукрисавй, диахрониву синхронй ва F.
Маводи чамъоваришудаи минтака мавриди омузиши синхронй-тафсирй карор ёфта, дар айни замон бо усулхри мукрисавй ва мукрисавй-таърихй хамчря омухта шудааст. Зарурати чунин бархурд дар тахк,икрти топоними ва микротопоними ва ба вижа дар тахдикрти мазкур нишон медихад, ки сохтору семантикаи к,исмати бештари топонимияи точикй ва иктибосии водии Ромит дорой хусусиятхри Чолиб мебошанд.
) ангоми маънидод ва шархи этимологии гуруххри семантикии топонимхр ва микротопонимхр маводи дигар забонхр (аз чумла славянй, турки) низ истифода гардидааст. ) амчунин аз маводи лах,чаи минтака ва умуман шеваи чанУбии забони тоники, вожаномаву фархангномахр ва адабиёти дигар хам дар ин маврид кор гирифтем.
Вокеан, то имруз оид ба номхри чуфофии мавзеъхри алохидаи Точикистон як силсила асару макрлахр ба нашр расидаанд, ки хар кадомашон ба тах.к.ик.и хамачонибаи масоили мухталифи топонимияи махалхри гуногуни чумхурй бахшида шудаанд.1
Барои таэдики амики он мо аз методхри мукрисавии синхронй-диахронй, ки аз тахлили сохторй-грамматикй, форманти (тахлили анчомахр) иборат аст, истифода намудаем. Мутахассисони номшинос мубрамии чунин тарзу усули тахдикртро дар рисолахряшон таъкид намудаанд (Бондарук 1970, Поспелов 1974, Роспонд 1961, Воробьева 1968, Хромов 1975).
Бояд таъкид кард, ки бартарии тахлили форманти дар номшиносии чахрнй ва имконоти (потенсиали) ин усули омузиш ба таври хеле возех. дар таэдикрти Топоров В.Н. ва Трубачев О.Н. ишора ёфтааст, ки он ба тахлили лингвистии гидронимхри болооби Днепр (унсурхри эронй, финнй, балто-славянй) бахшида шудааст (Топоров, Трубачев 1962).
Илова бар ин, методи таърихии тахлил дар омузиши номхри чуррофй дорой ахамияти назаррас мебошад. Чунин акида аз чрниби яке аз топонимистони номй Попов А.И. таъкид ва исбот гардидааст (Попов 1970). Бо истифода аз усули тахлилии таърихй метавон раванди пайдоиш, рушду инкишоф ва тагйирёбии топонимхри навро аз замони ба вучуд омаданашон то имруз мушохида намуд.
рангами тах.кикрти лингвистии топонимияи минтака аз руи имкон, мач,муи сарчашмахри кадимаву асримиёнагии хитой, юнонй, арабй ва точ,икиву форси, аз чумла маълумотнома ва ишорахр аз осори Страбон, Ал-Истахрй, Ибни Гавкал, Ёкути амавй ва асарх,ои назири «Шохнома»-и ) аким Фирдавсй, «Зайнулахбор»-и Гардезй, « удудулолам» ва «Таърихй Табарй»-и Рашидуддини Наршахй ва дигар ёдгорих.ои таърихй мавриди омузишу пажух.иш карор гирифтанд, ки аз онхр маводи гаронмояеро дойр ба топонимикаи Х,исори кадим, инчунин Кумеду Кофарнихрн дастрас намудан мумкин аст.
Аз нигохи назариявй муаллифи рисола асосан ба тах.к.икрти топонимистон - забоншиносони варзида чун В.И. Никонов, Э.М. Мурзаев, А.И. Попов, В.А. Жучкевич, А.П. Суперанская, С.Роспонд, О.Н. Трубачев, А.К. Матвеев А.Л. Хромов, Р.Х. Додихудоев, Ш.Исмоилов, Н.Офаридаев, С. Сулаймонов, Ц. Алимй ва дигарон такя намудааст.
Арзиши амалии кор дар он аст, ни натирай тахдикрти мазкур метавонад рангами мураттаб сохтани лугатхри номшиносй, шевашиносй, тафсирию этимологии забони тоники ва дигар забонхри эронй мавриди истифода карор гирад. Х,амчунин аз маводи рисола дар тах,кики топонимияи минтакахри дигари интишори забонхри эронй хам кор гирифтан мумкин аст.
Аз маводи рисола ва умуман натичахри тахк,икрт дар таълим низ метавон истифода ба амал овард. Алалхусус, мавод хангоми ба рох, мондани курсхри махсус оид ба антропонимика ва топонимика дар факултахои гуманитарй, гузаштани машгулиятхри амалй аз фанхои лах.ч,ашиносии таърихиву муосир, таърихи забони адабии точ,ик ва лексикологияву фонетика, хангоми тахияи барномахр ва дастурхри таълимй оид ба ономастика, хамчунин таъсиси курской махсус дар мавзуъхри лингвистикаи тендери истифода шуда метавонад.
Дар рисола асосан аз транскрипсияи (овонавишт) дар асоси алифбои кириллй муайяншуда, ки хангоми корхри илмии шевашиносии забони точ,икй ва топонимика кабул шудааст, истифода намудем. Сайри таърихии вожахри забонхри шаркии эронй дар заминай транскрипсияи умумиэронй (дар асоси алифбои лотинй) нишон дода шудааст.
І исматхри алохидаи тахдикрт дар конференсияхри байналмилалии «Мир языка и деловое общение» (Алма - ато, 2000); «Гендер: забон ва адабиёти точ,ик» (Будапешт-Душанбе, 2001); «Современные проблемы тендерных исследований в Таджикистане» (Душанбе - Будапешт, 2002); «Язык и общество: перспективы и проблемы» (Алма - ато, 2003) ва чумхуриявии олимони чрвон (ш. Ленинобод, 1989; ш. Кургонтеппа, 1991 ;ш. Душанбе 1999, 2003, 2005) ва конференсияхри солонаи илмии хайати профессорону муаллимони Донишгохи давлатии омузгории Точикистон ба номи Кі-Чураев (1987-1991, 2003 - 2004) матрах, гардид. Перомуни мавзуи рисола зиёда аз 15 макрлаи илмй ва китобчае дар хачми 5 чузъи чопи ба нашр расид.
/іили coxmopuu топонимх,ои тоники
Яке аз бахшхри мухим ва барон илми забон судманд омузишу тах.к.ик.и хусусиятхри сохторию калимасозии номхри чугрофй ба шумор меравад, ки дар он, пеш аз хама, накш ва вазифаи анъанахри номсозй, пешванду пасвандхр, шаклхри калимасозию сохтории онхр мавриди тах/іилу омузиш і арор мегирад. Дар адабиёти илмй донишмандони номшинос рочеъ ба ин бахш ва мушаххасоти мубрами он дар омузиши номхри ЧУФофй бахсу андешахри зиёде иброз доштанд (Никонов В.А, Подольская Н.В., Роспонд С, Хромов А .Л).
Таэдику омузиши номхри топонимй аз чихати сохт ва шакли грамматики масъалаи хеле мух,им буда, ба ин восита мухак;к;ик; метавонад, ки аз як тараф ба проблемахри асосии этимологи наздик шавад, аз тарафи дигар, дар баробари он ба муайян кардани худи фахмиши баромади номхри ЧУФофй имконият пайдо кунад (Карпенко 1970,13).
Дар баробари ин, муайян намудани сохт ва таркиби номхри топонимй барон маълум кардани муносибати таърихан ба ин ё он забон доштаи топонимхр барон ба вучуд омадани роху усулхри нави тах,кику тах/іили онхр низ маводи муфид медих,анд, ки хрмаи ин, дар навбати худ, боиси дар забоншиносй ба миён омадани проблемахри гуногун мегардад (Исмоилов 1993, 43).
Дуруст аст, ки тахлили сохторию калимасозй дар омузиши сохти номхри ЧУФофй мавкеи халкунанда дорад, вале фикру андеша ва роху усулхри пешнихрднамудаи олимон на хамеша крбили дастгирй ва ба таври умум мавриди истифода бояд к;арор гирад. Дар ин чода, пеш аз хрма, бояд хусусиятхри конкретии маводи гирдовардашуда, доираи густариши он, макраду мароми омузиш, худуду дарачаи тах.кіик; ба эътибор гирифта шавад.
Кобили кайд аст, ки роху методхри пешнихрднамудаи мухакк;икрни номшинос рочръ ба ин масъала гуногун ва фарк,кунанда сурат гирифтааст, хатто истифодаи истилохрт аз чониби эшон гуногун ба мушохида мерасад: 1. Методи структуравй (Роспонд, 1961). 2. Методи тахлили калимасозй (Воробьёва ,1968). 3. Методи калимасозй (Кореланова, 1969). 4. Методи форманти (-хр) (Бондарук , 1970). 5. Методи калимасозй (Поспелов , 1971). 6. Методи тахлили структуравй - грамматики (Хромов ,1975) -ро хотирнишон кардан мумкин аст. Чи тавре ки маълум аст, методхр ва усулхри тах.кик, гуногунанд, вале «барои таэдики худуди таснифоти калимасозй ва хам лексикй-семантикй зарур мебошанд, зеро ки аввалй барои омузиши калимасозии топонимхр имкон дихад, дуюмй барои кушодани гановати вожахри мардумй, ки унсурхри алохидаашон метавонистанд аз байн раванд, ёрй мерасонад. ) амчунин барои омузиши дуруст ва фахмиши хубтари таърихи мардуми минтак и мавриди назар мусоидат мекунад» (Черняховская 1970, 4.). Ба кавли Топоров В.Н. ва Трубачёв О. «...Самараи тахлили анчрмахр (формантхр) аз он иборат аст, ки мо хар дафъа х.атталимкон бо чанд мисоле сэру кор дорем, ки бо як форманти умумй муттахид шудаанд. Гузашта аз ин, пажухиш, ки аз анчрмахр ибтидо мегирад, ба андешаи мо, рочръ ба мухити ташаккул ва мансубияти этникии номхр равшании таърихи мебахшад. Тахлилу баррасии анч.омах.0 баъдан барои муайян намудани к,ишрхри забонй имкон медихад. Иловатан, дар тахлилу баррасии табак,абандии нисбй аз ч,их.ати этникй ва морфемахр ёрй мерасонад» (Топоров, Трубачёв 1962, 18-19). Дар тахдики номхри чУФфй се усули таснифоти маводи Чамъовардашуда маълум аст: A) лексики - семантики; Б) структуравй - калимасозй; B) бинарй - дупланй // лексики - семантики ва калимасозй/. Чи тавре ки аз пажухиши донишмандон бармеояд, барои топонимхре, ки асли баромадашон мансуби гурухи забонхри эронй (тоники) мебошад, истифодаи методхри сохторию калимасозй ва хамзамон формантно бештар мувофик, мебошад. Чунин тарзи тасниф дар тах.кикрти донишмандони точ,ик А.Л. Хромов, Р.Х. Додихудоев, Н. Офаридаев, Ш. Исмоилов, Ц. Апимй, С. Сулаймонов, А. Абдунабиев ва М. Шодиев, ки ба масоили тахдику омузиш ва пажухиши топонимй ва микротопонимияи То икистон бахшида шудаанд, ба мушохида мерасад. Мо низ дар тахлилу тах.кики маводи топонимияи минтакаи Ромит аз методикаи пешнихрднамудаи ин олимон бо назардошти амалияи пажухиши номшиносй истифода намудем. Топоним ва микротопонимхри минтакаи шимолу шарк,ии водии ) исор (мавзеи Ромит) дар ин бахши рисола дар асоси омузиши синхронй мавриди баррасй карор мегиранд. Ин кисмати номхри топонимй дар мачмуи маводи гирдомадаи мо аксариятро ташкил медиханд. Инчунин хангоми шарху маънидод ва тахлили топонимхри алохида (бештар микротопонимхр) аз маъхазхри мавчудаи таърихшиносй, забоншиносй, харитаву рохнамохре, ки номхри чуфофии ин минтака сабт ёфтаанд ва маводи бойгонии чумхуриявй истинод оварда мешавад.
Сохтори топонимхри шаркии эронй
Як кисми калони номхои чугрофии Ромит топоним ва микротопонимхри шаркии эронй (субстрати) ба шумор мераванд. Дар доираи маводи гирдовардаи мо шумораи ин навъи топонимхр 520 - то ва ё 30 дарсади мачмуи номхрро ташкил додаанд. Ба ин гурух. номхре дохил мешаванд, ки онхрро танхр дар асоси маводи забонхри шарки эронй (ягнобй, сурдй ва помири) шарху эзох. додан мумкин аст.
Маъхазхри таърихй нишон медиханд, ки гуё ах.олии к,исме аз дех.ах.ои мавзеъи Варзоб ва болооби дараи Вистан (Ромит) ягнобй ва мастчохиён будаанд, ки дар аввали солхри 70 -уми асри Х1Х аз саргахи Зарафшон ба ин чр омада маскун шудаанд (Соколова 1953, 62-63; Неменова 1969, 40-41). Ж. Маркварт баръакси гуфтахри боло менигорад, ки «забони ягнобй - меросбари (бок,имондаи) яке аз забонхои кабилахри сакой мебошад, ки ба водии дарёи Ягноб аз водии дарёи Сорвог (дар минтакаи Рашт) ва Ромит нуфуз кардааст» (Маркварт 1938, 76).
Дуруст аст, ки сакоихр аз кабилахри кадимаи эронй мебошанд, ки аллакай дар нимаи аввали хазорсолаи якуми пеш аз милод, на танхр дар худуди имрузаи Осиёи Миёна, балки берун аз марзи он низ пахн шуда буданд (Оранский 1988, 70). Баъзе мухак икон ин андешаи Ж. Марквартро пуштибонй намудаанд. Аз чумла Хромов А.Л. ин акидаро пас аз омузиш ва тахлили хусусиятхои умумии топонимхо ва микротопонимхри ин минтакахр такмил дода менависад, ки номхри Чугрофии кисмати болои водии Ромит ва аксари номхри водии Ягноб дар асоси маводи забони ягнобй ба вучуд омадаанд ва хулоса менамояд, ки «..мо метавонем тахмин намоем, ки дар кадом замоне дар ин чо мардуми ягнобизабон маскун будаанд» (Хромов 1972, 106), поёнтар А.Л. Хромов хусусиятхои лах.чахри точикии саргахи Ромит ва махалхри хамчавори водии Ягнобро киёс намуда, илова менамояд, ки «...дар заминай далелхри мазкур метавон фарзияе пешнихрд намуд, ки воридшавии гуишхри точикй ба Ягнобй Боло, Ромит (махсусан) ва Мастчох. дертар сурат гирифтааст» (Хромов 1972,109).
Тахдику омузиши хамачонибаи лах.чаи мардуми Ромит нишон медихад, ки имрузх.0 ах.олии ягон махалли ин мавзеъ ба забони ягнобй ran намезананд (Бердиев 1984, 25) ва мо низ хангоми чамъоварии маводи мазкур мардумонеро, ки ба забони ягнобй сухбат кунанд, дучор нагардидем.
Аз чониби дигар, омузиши хусусиятхои гуиши мардум ва маводи сарчашмахри бостонии манотик,и Осиёи Миёна нишон медиханд, ки водии Ромит ва махсусан, к,исмати шимолии он таърихан Кухистон ва мардумонаш «галча» (кухистонй) ном бурда мешудааст(Сиёев 1971, 86). Дар гузашта бо номи Кухистон як кисмати Афгонистон (чанубии Хуросон) ва хамчунин худуди саргахи Зарафшон ёд мешавад ва аз исми махалли сукунаташон мардум худро кухистонй меномидаанд (Мухторов 1974, 93). Бо назардошти хусусиятхри марбут ба топонимияи водии Ромит, саргахи Зарафшон (водии Ягноб ва Мастчох) гуфтан мумкин аст, ки ахолии ин минтакахо таърихан умумияти ягонаи этникй доштаанд, ки бо номи як махал (Кухистон) шинохта мешуданд ва исми мардумонаш «галча» буд. Ин хусусиятхои умумй дар гуиши онхр ва номхои махалли сукунаташон тач,ассум ёфтааст. Мухак,кикрн хусусиятхои умумии лахч,аи мардуми болооби Зарафшон ва водии Ромитро ба эътибор гирифта, фарзияе пешниход медоранд, ки ин ходиса ба кучиши намояндагони мардумони манотик,и хамч,авори Ромит дар тули таърих далолат мекунад. Ин к.азия дар топонимия ва забони онхр равшан эхсос мегардад. Аз чумла, М.С. Андреев, Е.М. Пещерова ва А.Л. Хромов гурухи калони калима ва унсурхои калимасози ягнобй (сурдй) - ро зикр намудаанд, ки дар гуиши мардуми водии Ромит серистеъмол мебошанд (Андреев, Пещерова 1957; Хромов 1965; Мирзозода 2002). Вокеан, ин ак,ида дуруст аст ва ба ин гурух чунин вожахри серистифодаро метавон шомил намуд: а). Калимахое, ки дар асоси забони ягнобй (сурдй) маънидод мешаванд ва танхо дар лахч,аи Ромит мавриди истифодаанд: сирвишк (ягн.сирвич) - рустании хурданй; камч (ягн. катк) - пиёзи худруй; парч (ягн. парча) - такягох,и купрук; кута (ягн. кут) - саг, сагбача; ча // зоча (ягн. зарча) - зани навтаваллудкарда; васак (ягн. васак, васа «гусола») - хусаи гусола; парчов (ягн. парчоб) - банди об (чукурй барои пеши обро бастан) ва г. б). Калимахое, ки дар асоси забони ягнобй (сугдй) маънидод мешаванд ва дар нутк,и сокинони дигар мавзеъхои хамсархади лах;ч,аи Ромит низ мавриди истифода мебошанд: хаф ( руш. xof; ягн. хаф)-кафки собун. Ин вожа имруз хам дар шеваи чанубй ба шакли «хаф, хаф кардан» истифода мешавад; сОван (ягн. сипа)- кузача, тубак. Дар гуиши водии Рашт «сиба» (тубак); хоч (ягн. хорч, хорак) -замбуруг. Дар гуиши Рашт щорч» (замбуруг); чалак (ягн. чалак) -асбоби ресандагии дастй, дук; гуиши Рашт - «челикреси» (асбоби ресандагии дастй); шорагза (ягн. рагза) - шалвор (мардона), дар гуиши Рашт «шорагза кардан» (як навъ шими пашмин ва х,ам ба маънии миёни шалворро бастан); шак (ягн. шашка) - шабнам, дар гуиши Рашт «шак, шак рехтан» (шабнам рехтан) ва г.
Як кисмати вожахри мазкур ба умумияти забонии минтакіахри худуди интишори забони сурдй (ягнобй) далолат кунанд, бахши дигарашон ба умумияти забонхре мансуб мебошанд, ки мардумонашон дар худуди манотики водии Рашт ва Помир сукунат доштаанд. Ин гуна калимахо дар гуиши мардумони мавзеъхри номбурда серистеъмол мебошанд ва дар заминай забонхри помири маънидод мешаванд: бурс (дар заб. вахонй «фуре»)- дарахти арча; ур (дар заб. мунцонй «ур») - гор; чигез (дар заб. язгуломй «хез») -як к,исмати купрук; лок, (дар заб.шугнй ва рушонй «лоц») - либос. Ин вожа дар лахчахои чанубй ба хамин маъно истифода мешавад: гажд (заб. шугнй «гажд») - ифлос, чиркин («гажд» дар лахнаи Рашт); ашгол (заб. вахонй «ашгол») - аъзои оила, ax/iu хонадон («ашгол // ацгол» дар лах,ч,аи Рашт); воп (заб. рушонй «web») банди кох,, дарза (вопо -ро ганак кун - дарзах,оро хирман кун) ва г. (Каримова 1970, 173 -203; Карамшоев, Бахтибеков 1975, 54 - 73). Дар ин дойра якчанд калимахре низ ба кайд гирифта шудаанд, ки дар асоси забони осетини шарху эзох, меёбанд: хур (осет. «хор») донаи гандум, цав; нихшор (осет. «чизеро хоидан» (Абаев 1958, 73), х,амчунин дар руш. wixxor,вах. нежгер «фуру бурдан», Дар лах.ч,аи Рашт «нишхор кардан -хоидан» аст.
Шумораи чунин вожахр дар лах,ч,аи Ромит хеле зиёд ба чашм мерасад ва ин холат дар топонимияи он низ равшан бозтоби худро ёфтааст. Бесабаб нест, ки бахши топоним ва микротопонимхре, ки дар заминай лексикам забонхри шаркиэронй ва унсурхои топонимсози онхр ба вучуд омадаанд ва дар низоми топонимии Ромит пас аз топонимхри тоники аз ч,ихати шумора макрми дуюмро сохиб хастанд.
Топонимхре, ки баромадашон номаълум аст
Бояд цайд кард, ки зухуроти номхри чуфофии хар як мавзеъ ва хар як махал ба таърихи мардуми хамон сарзамин алокаи зич дорад. Аз хамин сабаб дигаргунихри таърихй ва тагйирёбии раванди инкишофи чомеа ва инчунин муносибатхри байнихамдигарии махалхр, мигратсияи ахрлй, ки дар даврахри гуногуни таърихй дар Ромит ба амал омадааст, ба топонимияи он албатта, таъсири худро гузоштааст. Гайр аз ин рафтуомад ва то як давраи муайяни таърихй зиндагй кардани кавмхри гуногуннажод ва гуногунзабон дар ин води низ дар номхри чуфофии он накши худро боки гузоштаанд. Шояд аз хамин сабаб бошад, ки хрло дар радифи номхри чуфофии точикй ва шарк,ии эронй, ки асоси топонимияи водии Ромитро ташкил медиханд, як силсила номхре ба назар мерасанд, ки шарху маънидоди онхр дар асоси лексикаи забони точикй имконнопазир буда, аз руи баъзе хусусиятхри алохидаашон онхрро чун моли забонхри шаркии эронй (забонхри помири, сугдй) маънй намудан аст. амчунин топонимхре, ки мансуби забонхри райриэронй, хусусан забонхри турки, арабй ва русй мебошанд, низ дар Ромит кам нестанд. Дар радифи ин номхр як кисми топонимхре чудо шуда меистанд, ки ба ягон гурух,и зикршуда шомил кардани онхр гайри имкон аст. Ин бахши топонимхрро дар заминай лексикаи забони точикй ва ё забонхри шарк,ии эронй (яжобй ва помири) маънидод кардан мушкил аст.
Бояд тазаккур кард, ки к,исми зиёди топонимхр ва микротопонимхри худуди хавзаи болооби дарёи Кофарнихрнро аз ч,ихати лексики ва этимологи маънидод кардан душвор аст. Масалан: Сок, Успетун, Вора, Заранй, Въритта, Тулунг ва дигархр.
Дуруст аст, ки номхри чугрофии махрлхр дар натич,аи рушду инкишофи забонхр дар минтака ва худудхри алох,ида мунтазам тагйири шакл мекунанд, ки ин амал шарх,у маънидоди онхрро хеле мушкилу мураккаб мегардонад. А.Л.Хромов дар бораи мушкилихри таснифоти хамин навъи топанимхр мулохизаронй намуда, менигорад, ки «... Барои дуруст хондан ва шарху маънидод кардани хрмин гуна номх,ои алох,идаи чугрофии мах,ал аз аксар забонх,ои мустаъмали кунунй ва инчунин кадимаи эронй маводи фаровоне дар хусуси таърих ва чугрофиёи махал дастрас намудан лозим аст» (Хромов 1968, 74). Зимнан бояд ёдовар шуд, ки дар муайян намудани сарнавишти таърихии номвожахр хусусиятхри забонй ва маводи таърихию чугрофй накши мухим дорад. Вале ч,анбаи дигари масъала ин дуруст ва бегалат хондани он сарчашмахри хаттие мебошад, ки то имруз ба мо омада расидаанд ва аз чрниби муаррихону чугрофиёшиносон дар навиштахри муаллифони чини, юнонй ва форсию арабй ба мушохида мерасанд. Масалан, топоними Ромит дар сарчашмахри хаттии асри X мувофики нишондоди В.В. Бартольд Ромил - Ромиз - Ромид -Роумит ва Рамит оварда шудааст. Аксари номхре, ки муаррихони давраи тоисломй зикр намуда буданд, хануз дар асрхри ХШ дар сарчашмахри арабию форси шакли дурусту аслии худро комилан инъикос намекарданд. Ва ин гуногуннависию гуногунхонихр ба он оварда расонид, ки топонимхр аз нахустшакли худ то андозае дур рафтанд. Дар ин бобат академик В.В.Бартольд навиштааст: «Х,ангоми хондани номи шахрхре, ки вобаста ба вижагихри расмулхатти арабй тагйири шакл кардаанд, душворихр пайдо мешавад. Исми Нузкатро Мукаддасй дар асоси овонавишти хитой Дуньцзань дар сурати Нушкат меорад, ки онро Тумкат бояд хонд / C LJ / Ба чрйи / (3 l u / Сарик, ( забони турки «сарыг»- зард) дар асоси шакли чини Миго-ро метавон/ / L. / марг (маргзор, чаман) хонд. Ба чрйи / J Ц I (kb l - M.O.O.) Томашек шакли / СҐ I (kfk-M.O.O.) ва ё I v-UlW ( kn k-M.O.O.)-po меорад, ба чрйи / ) if э І (Нушч,он) Томашек шакли / уі) \ J . I (Барсхон) -ро пешни од менамояд» (Бартольд 1963, 280-282). Бинобар ин мо ин гуна номх,оро ба гурухи махсуси топонимх,ои баромадашон номаълум дохил намудем, ки мувофики хусусиятхри чузъхряшон онх.оро ба чунин гурухдо удо намудан мумкин аст: 1. Топонимхре, ки аксаран аз ч,ихати сохтор яктаркибаанд ва маъниашон маълум нест. Дар ин гурухи номхр хатто ч,удо намудани асос ва ё ягон чузъи топонимсози он мушкил ва бахрнок аст: Канаск (номи дех,а), Тиканс (номи дех,а), Тумчук (дех,аи гайримаскун), Азрек (шохобчаи даре), Сок (шохоби даре), Испев ( номи дех,а), Варе (номи дех,а), Капандар (номи дарёчаест байни dex.au Арху(в)), Тевиш (номи дех,а, дара), Вениш // Венеш (номи дара), Загул// Зогул (чарогох,) ва е. Дар баъзе мавридхо задай ин навъи топонимхо ба мисли забони ягнобй дар Х.ИЦОИ аввал ва ё дуюм меояд, ки ин ба хусусияти субстратии онхр далолат мекунад: Упе, РИке, УшпОте, ХИрене, ЙОке, КИше, ПИскантЕ ва а. 2.Топонимхре, ки аксаран аз як ва ё ду чузъ иборатанд ва дар онхр танхр як хиссаи ном мафхум аст. Дар ин навъи топонимхо маънии пурраи вожаро маълум кардан душвор аст, вале баъзе Чузъхри он дар крлабхри сохтории забони адабии точик ва кридахри савтиёти он ташаккул ёфтаанд: а) топонимхре, ки бо чузъи - а//- у анчом меёбанд: Чеча//Чечу (айлок), Новеда (дара), Испика (замин), Вора// Вору (дех,аи гайримаскунй). Зимнан бояд зикр намуд, ки шумораи чунин намуди топонимхо он кадар зиёд нест ва чузъи охири онхр дар гуиши мардум хамеша бо - у чой иваз мешавад (метатеза) ва баръакс; Арху(в) //Арха (номи дех,а); Коху (в) // Коха (номи дех,а); б) топонимхое, ки бо овози г_е анчом меёбанд. Ин дар забони адабии точик ба овозхои а ва и мувофикат мекунад: Паане//Паана (уониби сояруи кух,и баланд), Соне//Сони (dexja), Турге/ЛГурги (кух,), Вохте (кули об), Зоте (дара), Писоте (замини чормааздор), Рике ( дара, чашма дорад), Ёнке (адир), Кимилке (дех,а), Топе (нишири баланд), Хэрене (адир), Кише (чарогох,и тобистона), Ушпоре (мавзеъ); в) топонимхре, ки бо =_й анчом ёфтаанд: Пинонй (мавзеъ), Сонй (кишлок), Аркй//Арк,й (кух,), Зувутй (адир), Зуаутй (дара). Шояд калимаи «зуауте» бошад, ки дар забони ягнобй дар шакли «зуаута» маънои буттаи дарунхолиро дорад, Килиякй (киштгох), Палх,емй//Палх,омй (дараи васеъ), Мулчинисй (дашт), Зилфй (дех,аи вайрона);
Тах/іили гендерии антропотопонимх,о
Забон хрдисаи чамъиятй аст ва хар як падидаи наве, ки дар Чомеа рух медихад, хатман дар забон тачассум меёбад ва тавассути забон барои чомеа пешнихрд мегардад. Муносибати тендери низ падидаи ичтимоиест, ки дар чомеаи инсонй зухур кардааст ва хамчун илм дар чомеаи инсонй омухта мешавад, ки яке аз бахшхри ин раванди тозаэчоди илм дар чмеашиносй бо унвони лингвистикаи ичтимой (сотсиолингвистика) ёд мешавад.
Тендер ё муносибати тендери масъалаест, ки аз замонхри кадим дар чомеаи башарй вучуд дорад ва дар хаёти чамъият ва афкори мардум бозтоби худро ёфтааст. Х,амзамон бояд зикр намуд, ки мухак.кик;он ба ин масъала х,амчун ба яке аз чанбахри социолингвистика - забоншиносии ичтимой тайи чанд соли охир ру овардаанд. Ин таваччух. бо фаъолиятхри феминистии чахрн робита дошта, дар васати назхати баробарии ичтимой чустани занон дар баробари мардон инкишоф ёфтааст.
Албатта, метавон бо андешаву пешнихрдхри бархе аз пажухишгарон х,амфикр буд, аммо бояд бо назардошти гуногунакидагии мух.ак.к.ик.они бахшхри мухталифи чомеашиносй сари ин масъала андеша намуд. Цанбаи дигар он аст, ки олимону мутахассисони бахшхри мухталифи чомеа (забон, фалсафа, тиб ва г.) дар бобати омузиши масоили тендери гомхри нахустин гузошта истодаанд ва зарур аст, ки ин кадамхр бо дарки дурусти мавзуъ, ифодахри дакику мувофик, ва мавриди кабули х,амагон сурат гирад.
Мо дар ин акидаем, ки истилохи тендер ифодагари дарки (эхсоси) тафрикахри ичтимоии байни марду зан мебошад. Он дар асл вожаи инглисии gender- чине буда, каблан ба ифодаи чинехри грамматики (мардона, занона, миёна) омадааст ва баъдан бо тах.к.ик.и муносибати ду чине дар бахшхри гуногуни ичтимой, чун истилох,и илмй-ичтимой мавриди истифода к,арор гирифтааст. Азбаски ин мафхум дар тарчумаи «чине», «чинсият» имруз мазмуну мундаричаи Чамъиятии худро махдуд месозад, бехтар он аст, ки аз истилохи байналмилалии гендер истифода ба амал ояд.
Дуруст аст, ки таърихан дар забони точикй чинсият хамчун категорияи грамматики мавчуд буд ва баъдтар дар даврахри минбаъдаи рушду инкишофи забони точикй ин хусусиятро аз даст дод. Имруз мо дар забонхри ба забони точикй хеш - забонхри мардуми Бадахшон ин категорияи грамматикиро ба хубй дида метавонем. Х,арчанд ки ин категорияи грамматики дар аксарияти забонхри эронй -хам шаркиву х,ам гарбй аз байн рафтааст ва мо хушбахтона, хифз шудани ин хусусияти мухими грамматикиро дар забонхри мустаъмали помири мушохида карда метавонем (ниг. Карамшоев 1972, 61-69; 1975,24-44). Дар забони точикй ифодашавии ин хусусияти грамматики мунтахр дар иемхри хос махсусан антропонимия ва топонимияи он зохир мегардад.
Топонимика - яке аз бахшхри номшиноей (ономастика) мебошад, ки рочеъ ба омузиши номхри чуфофй, пайдоиш ва рушду инкишофи онхр бахс менамояд. Омузиши топонимхо дар радифи гендершиносй яке аз к,исматхри камтадкикииуда ва нисбатан чавони илми забоншиносии кунунии точик ба шумор меравад. Бо вучуди ин, мухак,к,икрни точик дар солхри охир кушидаанд, ки ба ин масъала аз Чанбахри гуногуни он даст зананд ва тадкіикртхри номшиносии минтак.ах.ои алохидаи Точикистон ва хамчунин кишвархри хамчавори мо - Афгонистону Эрон исботи гуфтахри болоянд. Олимон ба таври мушаххас номхри чУфофии як минтакаро омухта ва ё ба таври умумию чузъй дар баробари тах.к.ик.и шеваю лахча, таъриху этнография, баррасии хусусиятхри лексикии осори таърихй ба ин масъала дахл намудаанд.
Бояд зикр шавад, ки имруз дар баробари тахаввулоти куллии сиёсию ичтимой ва иктисодии фарогири чомеа нигохи олимон, мухак,кикрн ба чанбахри гуногуни забоншиносии точик ва аз чумла номшиносй аз диди нав, мувофик,и шароити нав ба мушохида мерасад. Дар баробари ин таваччухи забоншиносонро масъалахри наве, ки аз чониби чомеаи имруза ба миён омадаанд, аз кабили баррасии тендер дар забон чалб намудаанд.
Инсон барои танзими фаъолияти хамохангсозию робитавиаш объектхри марбути таъсирашро нишонй мегузорад ва дар ин раванд мисли дигар чанбахри забон дар худ накши хаёти ичтимой и мардумро равшан менамояд.. Дар он алалхусус, накши фарханг, шуури ичтимоии халк., анъанах.ову расму оинх.о, хулоса, хусусиятхри этносотсиалии мардум ба назар мерасанд.
Табиист, ки дар номгузории чойхри бо фаъолияти марду зан вобаста дарки чинсият дар робита бо хусусиятхри этносотсиалии мардуми махал бараъло инъикос ёфтааст. Баррасии номхре, ки дар онхр бозтоби дарки чинсии одамон тачассум шудааст, мазмуни пажухишхри тендер дар топонимика мебошад. Масъалаи мазкур ба таври фишурда ва ё умумй (обзорй) дар кисматхри мавриди тахдику омузиш карорнаёфтаи забоншиносии точик, аз кабили антропонимика ва топонимикаи статистики (антропотопостатистика) ва лингвистикаи ичтимой (социолингвистика) аз чрниби мухацкикони чавон мавриди тахтшлу омузиш карор ёфта истодааст. амчунин бояд таъкид кард, ки дар тах.кикрти маъруф оид ба топонимикаи точик танхр ба зохири масъала - ифодаи чинсияти лингвистии номхр тавач.чух, гардидааст, вале аз баррасии иллатхри ичтимоии тендер дар номгузорй сарфи назар шудааст. Топонимика низ хамчун инъикосгари падидах;ои ич.тимой дар масири таърих карор дорад ва дар худ чабхахри гуногуни х,аёти мардумро инъикос намудааст. Аз ин ру, мо тасмим гирифтем, ки ба таври фишурда муносибати номшиносй ва бозтоби масъалахри гендериро дар мисоли антропонимикаи минтакаи Ромит ва дар к,иёс бо номхри чугрофии баъзе аз мах,алхри Точикистон баррасй намоем.
