Содержание к диссертации
Мукаддима 4-13
Боби 1. "Хддоятулмутааллимин фит тиб "-и Ахвайнии Бухорой маъхази истилохоти илмии забони точдкй 14-94
1.1 .Назарияи истилох, ва номвожа 15-26
1.2.Кддимтарин осори илмии форсии точикй 26-51
І.З.Накши "Хддоятулмутааллимин фит тиб"-и Ахвайнии Бухорой дар ташаккули истилохоти илмии забони точикй 51 -66
1 АРохдои асосии истилох,созиву истилохнигорй дар "Хддоятулмутааллимин" 66-94
Боби 11.Истилох,оти форсиасли тиббии "Хддоятулмутааллимин"-и Ахвайнии Бухорой 95-115
11.1 .Истилохоти анатомии асар 96-100
11.2. Истилохоти дорушиносии асар 100-107
11.3.Истилохоти ифодакунандаи номи амроздолатхри табий ва нотабиии андом 107-115
Боби111.Истилох,оти тиббии иктибосии"Хддоятулмуталлимин" 116-166
111.1 .Назарияи иктибос ва калка 117-123
111.2.Истилох,оти тиббии арабии асар 123-137
111.3.Истилох,оти тиббии юнонии асар 138-154
111.4.Истилох.оти тиббии хиндии асар 154-166
Хулоса 167-171
Замима 172-197
Фехристи адабиёт 198-213
Введение к работе
Балогати забони форсии точикй хамчун забони шеъру адаб зиёда аз сездах карн боз оламро тасхир кардаву тавонмандии он дар таълифоти осори илмй низ тайи хдзор сол кабл падид омадааст. Хдтто назари гузарое ба ин осор нишон медихдд, ки хднуз дар асрхои ІХ-Х бо ин забон нигоришоти мукаммале дар илмхои таъриху фалсафа, риёзиву хандаса, нучуму чугрофиё ва тиб арзи вучуд кардааст.
Зимнан иброз бояд дошт, ки забони услуби илмй ва истилохоти илмй инъикоси вокеъияти тавонмандии забони миллй, сатхи рушду нумуи илм ва тафаккуру истикдоли миллат аст. Истилох дорой хусусиёти махсуси сохтмонй ва маъной буда, натичди тафаккури муаллиф, ки як чузъи чомеа мебошад, дар он ифода мегардад. Илова бар ин, системаи истилохот дар рохи ошной ба донишхои нави умумибашари ва таъмини таносуби мафхуму ном замина ба вучуд меорад.
Зикр кардан ба маврид аст, ки дар шароити феълй бо дигар шудани авзои сиёсии чомеа ва афзудани ниёзхои ичтимоиву фархангии мардум, зарурати таълифи китобхои дарсй ва пажухишхои илмй ба забони модарй, корбурди вожахри нав барои ифодаи мафохими тозаи илмй харчи бештар ахамият пайдо мекунад. Дар чунин маврид тахкику таъйин ва пажух,иши амики вежагихри вожаву истилохоти осори илмии гузаштагон аз як су, сабку нигориши ин осор, аз суйи дигар, хамчунин натичагириву корбурд аз он чавобгуйи ниёзхри ахли чомеа дар мархдлаи кунунй хохад буд.
Мутаассифона, пахлухри таърихи ташаккул ва тахаввули услуби илмии забони форсй-точикй, истикрору шевахои истилохсозиву истилохгузинй дар ин забон то имруз ба таври густурдаву амик, мавриди пажухиши забоншиносони ТОЧІИКИСТОН кдрор нагирифтааст ва зарурати интихоби мавзуи тахкик,оти мо низ аз пур кардани ин халой илмии мавчуда бармеояд.
Дар робита ба хамин матлаб мо дар ин рисола истилохоти тиббии "Хдцоятулмутааллимин фит тиб"-и Ахвайнии Бухорой, ки дар рисола ба таври мухтасар "Хдцоят-ул мутааллимин" номида мешавад, мавриди тахкик, кдрор додем.
Манбаи тахкик: "Хидоятулмутааллимин фит тиб"-и Ахвайнии Бухорой аз ч;умлаи нахустин осори илмии форсй-точикй буда,ба акидаи донишманди эронй Алии Кофй муаллифи ин асар аз кдбили аввалин муаллифоне буд, ки "ба кори вожагузинй ва муодилёбй барои калимоти арабй пардохта буданд" (242.255).
Бояд зикр кард, ки дар бораи асари мазкур ва муаллифи он ба чуз чанд ишорае дар "Чахор макола" (252) ва "Муъчази камй" (247) маълумоти дигаре дастрас нест ва ба таъкиди Чдлоли Матинй "ба чуз маъхази мазкур ("Хдцоятулмутааллимин" -А.Ю.) дар китоби дигаре аз китоби "Хдцоят" зикр нашудааст" (212.11).
"Хдцоятулмутааллимин" асари тиббиест, ки бахшхои гуногуни тиб, аз чумла сохтмони бадан, таснифи фаслхои тиб, сабабу пайдоиш ва пешгириву муоличаи амроз, гиёхшифой ва гайраро фаро гирифта, бо равиши тоза таълиф шудааст ва муаллифони баъдй, мисли Хдким Майсарй, Муваффакд Х,иравй, ибни Синову Чузчонй онро идома додаанд.
Асари Ахвайнии Бухорой ба хайси ёдгории забонй барои омузиш ва истикрору ташаккул, эхёву танзими услуби илмии точдкии кдрнхои ІХ-Х, ба хусус забонй нигоришоти тиббии ин давра, истилохот ва равобити фархангхои мавчудаи он замон маводи пурарзишу вофир медихад, ба ибораи дигар, он хамчун сарчашмаи фарохамоии истилохрти тиббии забони дари метавонад бахши истилохрти забони трчикиро таквият бахшад.
Максад ва вазифахои тахкикот.Максад аз тахдики истилохрти тиббии идоят- ул мутааллимин" ташхису таъйини усулу шевахои умдаву маъмули истилохсозиву истилоххузинй дар давраи аввали ташаккули забони илмии точикй аст, ки минбаъд барои тахдики амику дакики забони илмии форсй-точикй, вежагихри ин забон дар баёни матолиби илмй, танзиму истикрори микролингвистикаи тиб замина фарохам меоварад.
Зимни матолиби мазкур мо пеши худ вазифа гузоштем:
осори илмии асрхои IX-X, ба вижа осори тиббии ин давраро мавриди тахлил кдрор бидихем;
- накши "Х,идоятулмутааллимин"-ро дар фарохдмоии истилохоти тиббй таъйин намоем;
мавкеи истилох,оти форсиасли тиббии асарро муайян кунем; мавкеи вожах,ои иктибосиро дар фароадмоии истилохрти тиббй тахдик кунем;
- бо таваччух. ба вежагих,ои дастурии забони форсй-точ;икй ва истифода аз маводи назарии мавчудаи илмй мафх,уми истилох, ва махсусиятхои онро ташхис намоем;
- мафхуми иктибос, истилох,оти иктибосй ва вежагих,ои онро ба риштаи тахдик, кашем;
- бо истифода аз маводи мавчудаи асари мавриди тахдик баъзе вежагих,ои тарчумаи иктибосии истилох.от(калка) ва анвои онро дар забони точикй муайян кунем;
- равишу шевахои асосии истилохсозии забони точикиро дар давраи аввали рушди он таъйин намоем;
- вежагихри сохторй ва маъноии истилохоти арабй, юнонй ва хиндии асарро мукдррар созем;
- маънои мушаххаси баъзе истилохоти тиббиро тавзех, бидихем;
- тагйири маънй кардани баъзе истилохоти асарро муайян созем;
- этимологияи баъзе истилох,отро мукдррар кунем;
- мавкеи истилох,оти иктибосиро дар гановати таркиби лугавии забони осори илмй нишон бидихем;
- муодилхои асливу иктибосии баъзе истилохотро таъйин намоем ва г.
Барои ичрои ин вазифахр мо корхри зеринро сомон бахшидем:
осори илмии асрхри 1Х-Х-ро ба таври мухтасар тахлилу тахкик, кардем;
- истилохоти форсиасли "Хддоятулмутааллимин"-ро чдмъоварй ва ба се гурух, дастабандй кардем; истилохоти анатомй; истилохоти фармасевтй(дорусозй); номи амроз.
- истилохоти иктибосй ва тарчумаи иктибосии "Х,идоятулмутааллимин"-ро гирдовари, тасниф ва сохту этимологияи бархе аз онх,оро таъйин намудем;
- маънии мушаххаси бархе аз истилохоти асарро бо рохд киёс бо хамгунаи арабй, юнонй ва хиндии онхо мукдррар кардем;
- басомади бархе аз истилохоти мутадовили асарро зикр намудем;
шевахри асосии истилохсозии асарро муайян кардем.
_ номгуйи муфассали истилохоти илмии "Хддоятулмутааллимин" -ро замима кардем.
Равиши тахкик.Тахкики рисола дар асоси усулхои тавсифй, киёсй ва эхсоиявй, ки дар адабиёти назариявии забоншиносй,ба вежа дар лексикология ва истилохсозиву истилохнигории муосир баён шудааст, такя мекунад.
Равиши киёсиву таърихй ва эхсоиявй хангоми мукоисаи гунахои форсиву арабй ва юнониву хиндии асар мавриди истифода кдрор гирифтааст.
Аснои таъйину ташхиси мафхуми истилох ва бархе аз истилохоти алохидаи тиббй мо тахкик,оти олимони забоншинос Д.С. Лотте(ПЗ), Т.Н. Канделаки(84), А.Д. Хаютин(189), В.В. Виноградов(44), Ж. Лазар(ЮЗ), О.Д. Митрофанова(122), Л.С. Пейсиков(148), А.А. Реформатский(ІбО), В. А. Лившитс(ПО), Н.П. Кузмин(97), Л.П. Смирнова(Ш), М. Муйин(245), Ч, Матинй(212), Я Х,умой(217), М.Т. Бахор(216), П.Н. Хонларй(225), 3. Сафо()233, М.
Шукуров(202),М.Н.Косимова(102), Б.С.Сиёев(ПО), Д.Саймиддинов (168), Ш.Р. Рустамов (166), Т.Н. Хаскашев(188) ва дигаронро рахнамои кори худ карор додем.
Ахамияти илмй ва амалии тахкикот. Ахамияти тахкик,от,кабл аз хама, дар таъйину ташхиси вежагихои забони осори илмии тоники, замина- хои фарох амоии истилохоти тиббй ва усулу шевахои мутадовили истилохнигории тиббии ин забон аз огози ташаккули он хулоса мегардад.
Натичаи тахлилу тахкики ин рисола дар халли масоили танзим ва эхёи микролингвистикаи тиббии забони форсии дарии
Афгонистон,форсии Эрон ва точикии Точикистон ба гунаи неку мусоидат мекунад.
Истилохоти иктибосй ва тарчумахои иктибосй,ки дар хамин рисола тахкик. шудаанд,аз тамосхои забониву фархангй ва илмии миёни форсизабонон, арабхову юнониён, хиндувон ва мардумони дигар шаходат медихднд.
Хдмчунин хулосахои ин тахкикотро метавон барои омузиши масоили назарй ва корбурди истилохот,вежагихои услуби илмй,таърихи ташаккули услуби илмии забони форсии точикйдаъйин кардани меъёрхои истилох,роххои истилох,созй,муайян кардани дарачаи корбурд ва вежагих,ои истилохоти ик,тибосй,тамосх,ои давраи аввали инкишофи забони форсии точикй,этимологияи бархе аз истилох,оти форсиаслу иктибосй ва Fafipa истифода намуд.Баъзе кисматх,ои рисола барои тах,ияи фарх,ангх,ои решашиносй ва чандзабониву истилох,ии форсй-точикй,китобх,ои дарсии манотиби тах,силоти хдмагонй ва олйдаълифоти илмии пажухишгоадои АУ Точикистон ва тартиб додани лугатх,ои тиббй,фармасевтй ва гайра мавриди бахрабардорй карор гирифта метавонанд.
Навгонии ин тахкикот.пеш аз х,ама,дар он зохдр мегардад,ки бори нахуст дар забоншиносии точик масоили услуби илмй,ба вежа забони нигоришоти осори тиббй дар давраи огози инкишофи забони меъёрии точикй б а миён гузошта,заминах,ои ташаккули истилох,оти тиббии забони точикй ва шеваву крлабх.ои асосии истилох,созиву истилохлигорй дар ин забон дар мисоли "Хддоятулмутааллимин"-и Ахвайнии Бухорой мавриди пажух,иш карор дода шудааст.
Дарачаи омузиши мавзуъ.Мавзуи истилох ва истилохшиносй яке аз масъалахои махимми забоншиносй буда.ба xvcvc баъди авчи инкилоби илмй-техникй таваччухи донишмандонро бештар чалб кардааст.Забоншиносони маъруф аз зумраи Гринаф(177). Киттрич (189).Ж.Вандриес(177).В.В. Виноградове). Винокур Г.О.(46).Головин Б.Ш55).Даниленко В.П. (601 Н.П.Кузмин (97). Л.Л.Кутина(98). Д.С. Лотте(112). А.А.Потебня(154). А.А.Реформатский(159). А.Д.Хаютин (189) ва дигарон мавзуи мазкурро мавриди тахкику тахлил карор дода.оид ба назарияи истилох ва истилохшиноси ба хайси як бахши махсуси илми забоншиносй акоиди чолибу чозиб пешниход кардаанд Дар доираи забоншиносии точик низ перомуни ин масъала Косимова МЛЛ01:102).БердиеваТ.(27:29).Шукуров М.(202) изхори назар намудаанд. амчунин дар рисолахои номзадии Абдуллоев А.(2) "Истилохоти астрономи ва космонимияи забони точикй". Байзоев А.(16) "Истилохот ва вижагихои услубии "Донишнома"-и ибни Сино". Бекмуродов М.(25) "Истилохоти сохаи бинокории забони точикй дар мукоиса бо забони англисй".Истамова М.(79) "Лексикаи саноати дузандагй ва бофандагии шеваи Самарканд". Мухаммадиева Х.(125) "Истилохоти касбиву сохавии каннодй дар забони точикй". Нуров П.Г.(146) "Истикрор ва инкишофи истилохоти Физикии забони точикй".СУЛТОНОВ М.П76) "Истилохоти илмии "Аттафхим"-и Абурайхони Берунй". Турахасанов К.(180) "Истилохоти пешобшиносй дар забони форсй-точикй" ахли тадкик пахлухои ГУНОГУНИ ИСТИЛОХОТУ вожахои сохавй дидаи тахкик духта.хар кадом пажухишхои арзишмандеро бар пояи зарофияту хаммияти худ руи кор овардаанд. Ногуфта намонад.ки дар бахши истилохоти илмии давраи аввали инкишофи забони точикй Сулаймонов С. (175) истилохоти илмии осори Абуалй ибни Синоро мавзуи рисолаи доктории худ карор дода.бори аввал дар забоншиносии точик оид ба ташаккули услуби илмии забони меъёрии форсии точикй тахкикоти мукаммал ва арзишмандеро анчом додааст.Вокеан.мавкеи
Ахвайнии Бухорой ва асари у "Хидоятулмутааллимин" дар тахаввул ва ташаккули ин ришта махсус буда.ба хайси поягузори истилохоти илмии забони точики эътироф шудааст Мутаассифона,чанбаю пахлухои услуби нигориш ва истилохсозиву истилогузинии ин асар ва накши он дар ташаккули системаи терминологияи тиббии забони форсии точики то хануз мавриди тахкики амику густурдаи донишмандон карор нагирифтааст.Дар доираи забоншиносии Эрон зимни тахкики масоили вобаста ба таърихи забон ва осори илмии форси перомуни нигоштаи Ахвайнии Бухорой пажухандагоне чун Ч.Матинй(212ч). А.Кофй(242). А.Деххудо (229:230УЗ.Сафо (233\Ч.ХУМОЙ (228). М.МУЙИН (2091 М. Минавй (249\ П.Н.Хонларй (223:224) танхо маълумоти УМУМЙ ва ишорахое пеш ниходаанд.
Ч,ои зикр аст,ки дар забоншиносии точик руйи ин мавзуъ аслан тахкикрте дар шакли мукаммал то имруз падид наомадааст.
Сохтори рисола. Рисола аз мукдддима, се боб, хулоса, замима, фехристи адабиёт иборат аст.
Мухтавои рисола. Дар мукаддима оид ба зарурати интихоби мавзуъ, манбаъ, максад ва вазифа, равиш, мухиммият ва навгонй, ахамияти назариву амалии тахкдк, ва дарачаи омузиши мавзуъ сухан меравад.
Боби аввали рисола "Хдцоятулмутааллимин" маъхази истилохоти илмии забони точики" унвон гирифта, аз чор фасл иборат мебошад.
Фасли аввали боби мазкур "Назарияи истилох ва номвожа" ном дошта, дар ин чо фишурдаи назарияхои дар хусуси истилох ва номвожа баён намудаи мухаккик,они ватаниву хоричй оварда шуда,дар хамин замина таърифи истилох дода шудааст.
Фасли дуввуми ин боб "Кддимтарин осори илмии форсй-точикй", дар хусуси сабку услуби баён, ахамияти илмй, монандиву тафовути услубии кадимтарин нигоришоти илмии точикй, истифодаву корбасти истилохоти чудогонаи муштарак дар ин осор ва г. бо мисолхои мушаххас тахкикот сурат гирифтааст.
Дар фасли савуми ин боб, ки "Накши "Хдцоятулмутааллимин" дар ташаккули системаи истилохоти илмии забони точикй" ном гирифтааст, оид ба мухтавои китоб, роххои фарохамой, калимасозиву истилохнигорй ва ибораороиву дигар хусусиёти вожахову истилохоти ин асар бахс мекунад.
Фасли чоруми боби мазкур тахкики проблемаи усулу шевахои асосии истилохсозиву истилохнигории асарро фаро гирифта, бо истифода аз далелхои мушаххас шеваву усулхои асосии истилохсозии забони точикй дар мисоли асари Ахвайнии Бухорой нишон дода шудааст.
Боби дуюми рисола - "Истилохоти форсиасли тиббии "Хдцоятулмутааллимин" - истилохоти мазкурро аз лихози маъно ва фарогирии бихшхои тиббй мавриди тадкикот карор дода, шомили се фасл аст:
Фасли якуми ин боб "Истилохоти анатомии асар", фасли дуюм "Истилохоти дорушиносии асар" ва фасли сеюм "Истилохоти ифодакунандаи номи амроз холатхои табий ва нотабии андом" унвон гирифта, хар кадом истилохоти марбутаро аз чихати сохтору маъно, дарачаи истеъмол ва F. таъйину тавзех мекунанд.
Боби сеюм "Истилохоти тиббии иктибосии
"Хдцоятулмутааллимин" ном дошта, масоили иктибос ва тарчумаи иктибосии истилохотро мавриди тахкик карор медихад. Ин боб чор фаслро дар бар гирифтааст.
Дар фасли аввали ин боб мафхуми иктибос ва истилохи иктибосй тахкик, шуда, ду навъи иктибос ё иктибосй истилохот, яъне иктибосй дохилизабони ва хоричизабонй таъкид шудааст. Х,амчунин, мафхуми гартабардорй (калка) ва накши он дар услуби илмй ва тавлиди истилохоти нав зикр шудааст.
Мавзуъхои бобхри дигари ин боб мутаносибан истилохоти арабй, юнонй ва хиндии асарро баррасй мекунанд ва фарохдмоии онхоро дар китоб бо МИСОЛХ.ОИ мушаххас равшан месозанд. Илова бар ин, истилохоти иктибосй аз чихати маъно ба истилохрти анатомй, дорушиносй ва номи амроз гурухбандй ва баъзе вежагихрву махсусият, роххои воридшавии онхр ба забони форсй-точикй, инчунин тавзеху ташрех ва этимологияи бархе аз ин истилохрт дар ин фаслхо баён шудааст.
Дар хулосаи рисола натичагирихри тахкик. ба таври мушаххас зикр ёфтааст.Дар замима тамоми (1235) истилохоти китоби "Хддоятулмутааллимин" гирдоварй ва аз чихати маъно тасниф шудаанд.
Лозим ба ёдоварист, ки ба маъхазхри илмй ва осоре, ки дар таълифи рисола мавриди бахрабардорй кдрор гирифтаанд, пас аз овардани шохид дар кдвсайн ишора кардем. Шумораи аввали дохили кдвсайн ба раками тартиби асар иртибот гирифта, шумораи дуюм, ки пас аз аломати нукта омадааст, сахифаи дахлдорро нишон медихад. Аммо вожагону истилохрт ва матолиби "Хддоятулмутааллимин" дар бештари мавридхр дар кавсайн танхр ба сахифаи марбути хамин вожах.ову истилохрт ва матолиб ишора гардидааст. Шуморахре, ки дар кавсайн бо аломати нуктавергул аз хам чудо гардидаанд, истифодаи хамзамони чанд маъхазро нишон медиханд.
