Содержание к диссертации
МУКАДДИМА 3
БОБИ 1. ТАХЛИЛИ СИГНАТУРАМ ИУСХАХОИ АФСОНАИ «ЗАНИ ХИЛАГАР» 11
Тахлили чугрофп 12
Тахлили хронологи 19
Тахлили сотсиологп 23
БОБИ 2. ТАДКИКИ СУЖІїТИ АФСОНАИ «ЗАНИ ХИЛАГАР» ДАР МУКОИСА БО ИУСХАХОИ САБТШУДАИ ОН 33
Масъалап вариантпокип жанри афсопа ва усулхои омУзинш он аз назарн мухаккикон 37
Тахлили мукоисавии мотпвхои афсона 42
Сужетн афсонап «Запп хилагар» ва накипі он дар тапіаккули нусхахон ин асар 55
Тахлили мукоисавии кахрамону псрсонажхои афсона (KJ
Мукобила (конфликт) на вижагпхои он дар афсонап «Зани хилагар» 92
БОБИ 3. ТАХЛИЛИ МУКОИСАВИИ УІІСУРХОИ СОХТОРИИ АФСОНА 113
И бтидо 114
Хотима 119
Такрор 123
Му колама 130
Муболига 135
Портрет 140
ХУЛОСА 155
АДАВИЁТВА ТАВЗЕКОТ 163
Введение к работе
Дар адабиёти шифохии мардуми мо афсонахо мавкеи махсус до ранд ва бо хусусиятхои худ як жанри муста кил и ин адабистро ташкил мсдихаид. Афсонахо ба гурухи жанрхои эпикии фолклорй мансубанд ва аз чихати иайдоиш ба даврахои хелс кадим рсша меандозанд. Афсонахоро мета вон аз махбубтарин навъхои эчодиёти бадсии халк донист, зеро дар оихо ходисахои гуногуни хает, чахонбинй. тачрибахои зиндагй ва диди эстстикии халк нисбатан ваесътар, амиктар ва дар нихояти зебоиву рангорангй бозтоб гардидааст. Аз ин чосг, ки доншпмандон ва мухаккикон ба омузиши афсона хсле барвакт огоз намуда, дойр ба он асархои илмии зиёде таълиф намудаанд. Аз чумла намояндагони мактаби мифологи дар фолклор афсонаро хамчун "як чузъи усггураи бостони" ба тадкик гирифтаанд. Компаративистон ба масьалаи мувофик омадани хати сужст с мотинхои афсонахои халкхои гуногун диккат дода, кушиш намудаанд. ки роххои густариши афсонахоро муайян намоянд. Тарафдороии мактаби антропологи иазарияи худро дар бораи асоси ягонаи моддй ва психологи доппани худтавлидёбии сужетхои афсонахоро ба вучуд овардапд [2;43;44;47]. Тадкикоти минбаї.да оид ба афсона дар заминай хамин мактабу равияхо ва бо истифода аз дастовардхои пурарзиши опхо сурат гирифта, боиси пайдоиши методу усулхои нави тадкик гардидаанд.
Афсонахо дар давоми тамоми дарозии умри худ дар хаёти маьпавии халки точик накпш муайяне бозида омадаанд. Онхо дорой хусусиятхои тамсилй, сехромезй ва саргузаштианд. Асоси сужсти афсонахоро ходисахои бофтаю хаёлй на тасвирхои фантастики ташкил менамоянд. Нале ин харгиз чупин маъно падорад. ки афсонахо аз унсурхои хастй-вокей махруму бебахраанд. Баръакс дар афсонахо аз хурдгарин масьалахои зиндагй cap карда, то мухимтарин проблемахои ичтимоию сисей иньикос ёфгаапд. Халк дар афсонахо дар бораи тачрибаи хаётии худ, касбу кор ва машгулиятхон худ. рочеь ба хоегхо ва талабу максадхои дар непі гузошгааш ва ппчунип дар хусусп муборизахои бар зидди куввахои зараровари табиаг ва чамьият бурдааш сухан мсронад. Кариб хамаи афсопахо бо галабаи купваи иски ва ё бо пирузии намояндаи халк ба охир мерасад, ки ифодаи хамом о.молу армонхои халк дар бораи хаёти осудаю ором ва ба ной бадй ва бсадолатй пойдору устувор гардидани иски ва адлу инсоф мсбошад. Афсопахо ба мо имконият мсдиханд, ки тарзи зиндагопй, расму оин, касбу кор, акидаю пиидоштхо ва умумаи маданияти кадим ва таьрихи бои халкамонро дар даврахои гуногуни тараккиёти чамъияти инсоий дурусггар дарк намоем. Аз ин ру, омузиши афсона арзиши баланди назарию амалиро сохиб мсбошад.
Рисолаи хозир, ки нагинай захмати чандинсолаи нигоранда асі, ба тадкики як афсонаи тоники, ки яке аз нусхахои писбатан мукаммали он бо номи "Зани хилагар" машхур мсбошад ва он дар фехристи байналмиллалии сужстхои тартибдодаи Аарне Томпсон тахти ракамхои 880-895 зикр гардидааст, бахшида мешавад. Афсонаи мазкур, ки дар байни бошаидагопи шахру нохия ва дсхоти Тоникистои ва махалхои гоникнишини Узбакистон бо номхои "Макри зам", "Найранги заи"\ "Зани камбагал", "Зани иорсо", "Зани Афандй", Тижжакбалабум", "Таи га и ногузар" ва гайра низ ёд мешавад, ба гурухи афсонахои ханвии маишй тааллук дорад.
Донишмандон ва мухаккикон собит намудаанд, ки афсонахои ханвии маишй яке аз маъмулгарин навъхои осори насрии адабиёти шифохии тоники буда, дар хазииаи пургановати энодиёти лафзии халкамон мавкси махсусро иппол менамоянд [8;40;48;50;51]. Яке аз чихатхои умдаи афсонахои гурухи мазкур ин аст, ки дар онхо ходисахои сиёсию интимой -мавнудияти ду сипфи ба хамдигар мукобил - исгисморкунапда ва истисморшаванда. нобаробарихои хукукхои инсонии одамон, зулму ситам ва тааддии берахмонаи габакахои хоким нисбаг ба ахли мехиат, тунду тез гардидани муборизахои мазлумон бар зидди хокимон ва муфгхурон дар рохи пойдории а;щу иисоф ва амсоли инхо, ки ин ходисахо барои ошкор сохтани мохияги аслии намьияги сипфй - феодалй хеле мухиманд, бсііпар мавриди тасвир ва мухокима карор і ирифтаанд.
Мухимтарии ва барчастатарин хусусиятхои им иавьи афсоиахо ба таври хачвм ва тасвирхои хамдаовар ва тамасхур фоні мамулами ходисахои зарармоки хаёт асг. Х,ачви ин афсоиахо, км дар заминай ходисахои ичтимой ба вучуд мсояд, асосан барон шармапдаю шармсор кардани памояндагони табакахои болоии чамьият ва фош сохтани максаду нияти онхо равона карда шудааст. Ба ибораи дигар нишон доданії кувва ва накши бузурги халк дар хаёти чамъияти башарй, боло бардопггани кадру кимати он ва химоя кардани хукукхои инсонии одамони мехнатй ва бозтоби орзую омол ва дархостхои онхо аз умдатарин вазифахои хачви ин гурухи афсонахост. Афсонаи "Занп хилагар" бо тамоми махсусиятхои худ чавобгу ва далели радщшіавандаи гуфтахои боло буда мставонад.
Вокеан хам, афсонаи мавриди бахс намупаи бсхтарин зухуроти махорату хунари волои хачвнигории иисонхои захматкаш асг. ки дар шаклхои гуногун падид мсояд. Дар хачви ин афсона на фа кат иафрату адоватм халк. мисбат ба хокимону давлатмандон ва муфтхуроиу мурдумфиребоп баси сфта асг, балки рухияи хаётдустию зиндадилй ва орзую умели халк дар бораи зиндагонии осудаю ором низ ифода гардида асг. Афсонаи мазкур аз чумлаи он падидахои завкшо бадсис махсуб мсгардад, ки ба эътибори мухтавои дилаигсз ва хачвмёти гуворою хайратангези худ дар катори пурарзиштарин ва нодиртарин асархои адабиёти шифохии чахонй карор доранд. Дар афсона эьтирози заной ба мукобили сармоядорон акс ёфтааст. Амалиёти персонажи асосй - зам чумии акидаро талкин менамояд, ки бадахлокону булхавасоп бояд чазо бинанд. Яъпе ин афсона ба муборизаи катъии зидди бадахлокй. фосикй, булхавасй, зудбоварй, иродаи сусг ва амсоли инхо даъват менамояд. Шояд ба туфайли дорой чуиин хусусиятхо будапаш ин асари мардумй кайхо боз таваччухи донишмаидону мухаккикон, адибон ва дустдорону мухлисони адабиёти шифохй ва гайраро ба худ чалб карда меояд.
Мухаккики насри ривоятии форсу точик Ю.Салимов дар хусуси афсонаи мазкур чунин кайл памудаасг: "Хтткояти дигари мутоибавм, ки
Бо шаходати гуфгахои Ю.Салимов сужети ин афсона дар асари шоири хинд Самодева "Катхасарисагар" ва Кигоб-ул-махосин ва аздо;Г-и нависапдаи араб Ч,охиз (асри IX) бо баъзс тагйиротхо ба муиюхида мерасад [54,с.94-95]. Химчунин дар асари А.А.Ромаскевич "Персидский версии фабло" иусхаи афгонии ин ривоягёдрас іпудааст [42,с.445-447].
Нихоят сужети мазкурро дар мачмуахои киссаву ривоёти форсу точик дучор меоем. Сарчапімаи нахустин маьлум несг, вале тавре, ки Ю.Салимов кайд мекунад, дар китобхонаи ба ном и А.Фирдавсй дар шуьбаи дастхагхо тахти раками 167, дастхати хачман бузург бо номи, "Ч,омеь-ул-хикост", ки дар Бухоро аз чониби Мулло Абдулкодири Ну»борй дар соли 1898 кнтобат шудаасг, ба ин сужет дучор меоем [54, C.67J. Инчунин сужети афсонаи Р.Амонов, ки худ се пусхаи ин афсонаро навипгга гирифгаасг, оид ба таьрихи кадима доштани афсонаи "Зани хилагар" чунин кайд мепамояд: "Дар афсонаи камбагал, козй, савдогар ва баккол", ки таї.рихи кадимй дорад, бадахлокии сарватмандои ва амалдорон хачв шудааст [14,с.9]. С.Махдисв низ бар хамим акида буда, кайд мскунад, ки сужсги мазкур хаиуз дар асри II пені аз милод дар Х,иидусгон маълум будаасг [24,с.289]. Тавре ки мебинсм, афсонаи "Зани хилагар" таърихи хслс кадимй дошта, ба шарофати сужсги чолиб, мазмуиу мундаричаи тезу туиди хачвй ва акли расову зехни тези кахрамони марказиаш яке аз афсонахои махбубгарини халкхои гуногуп гаштаву дар дилхо пишасгаасг. Вай рохи тулонии таърихиро тай намуда, чй аз чихати хусусиягхои жапрй ва чй аз чихати мазмуиу муидарича ба як асари комилап фолклори омада расидаасг. Дар асоси як кагор нусхахои мукаммали афсонаи мазкур, ки дар байни мардуми узбек бо номхои "Ч,азои тухматчихо", "Зани камбагал", "Макри зани камбагал", "Зани боакл" машхур аст, шоир нависанда ва драмматург Х,амза Х,акимзода Ниёзй мазхакаи машхури худ "Найранги Майсара"-ро офарида аст [13,с.144-147; 34. с. 122-188]. Ин асар соли 1942 аз тарифи актер ва режиссёр А.Саидов ба забони точикй баргардон шула, дар театри академй - драммавии ба номи А.Лохутй манзури гамошобинои карор гирифтааст. Зикр кардан бамаврид аст, ки аз сужети мазкур хануз дар асри XII Чалолиддини Румй исгифода намудааст [53,с.330-336].
Хамии тавр, афсонаи "Зани хилагар". ки сужети он собикаи тулопП дорад, бо хусусиягхои хоси худ бе чунучаро ковишхо ва барраспхои амики илмиро сазовор мсбошад. Мутаасифона, аз чустучухои нигоранда маьлум нагардид, км ягой чихати ин афсона чи дар дохили чумхуриамон ва чй беруп аз худуди он мавриди тадкик ва тахлили махсуси илмй карор гирифта бошад. То кунун дар бораи ип асари мардумй хатто ягон маколаи алохидаи пажухишй хам навишта нашудааег. Мухаккикон ва пажухишгароии осори адабисти шифохй агар оид ба ин афсона чизс гуфта бошапд хам, танхо дар омади ran гуфтаанд ва ба таври хеле мухтасар ва умумй гуфтааид [5,с.1()1; 6,с.Ю2]. Баьзсхо ягон чихати ин афсонаро барон тасдики ин ё он фикри худ хамчун мисол истифода кардаанду бас [40, с.95-98].
Бинобар ин нигоранда лозим мсдонад, ки дар рисолаи хозир чандс аз масьалахои мубрами марбути афсонаи "Зани хилагар" ва нусхахои онро ба кадри имкон баррасй ва арзёбй намояд. Масьалахои асосис, ки дар ин рисолаи мавриди бахс карор гирифтаанд, аз инхо иборатанд: тахлили сигнатура - шиносномаи афсонаи "Зани хилагар" ва нусхахои он. Я ьнс муайян карда мсшавад, ки нусхахои афсонаи мазкур дар кучохо инкипюф ёфгааид ва аз тарафи одамони калом синну сол ва калом чине гуфта ва навишта шрифта шудаанд. тадкики масьалаи вариангнокй ва сабабхои ба вучуд омадани вариантхои афсона бо иазардошти мулохизахои донишмандони дохилй ва хоричй. баррасии мукоисавии вариантхои афсона аз руи мотивхо, персонажхо ва упсурхои дигари сужети оихо. мукоисаи баъзс унсурхои банду басти нусхахои афсона (аз кабили ибтидо, хотима, такрор, муколама, портрет, муболига ва г.). муайян намудани мундаричаи гоявии нусхахои афсонаи "Зани хиллагар" ва нишон додаии накши онхо дар хаёги маънавии мардум ва дигар масьалахои ба хаминхо монанд.
Дар бораи ахамияти омузиши масьалахои зикршуда мо дар бобхои рисола ибрози акида иамудасм. Дар ин чо факат хамипро гуфтанисм, ки тадкиЕчи ин масъалахо ахамияти махсуси илмию иазариро доро мсбошад.
Анчоми ии кор, хусусан, барон ошкор сохтани конуниятхо ва ходисахос, ки дар мавриди такдири сарнавиипи як афсонаи халкй чй пакте бозидааид, хеле мухим ва зарур асг. Тавассути тахлили мукоисавии нусхахои афсонаи "Зани хилагар" масъалахос, ки ба хусусиятхои сох гор, сужет, моги в, персонажхо ва поэтикаи ин афеона тааллук доранд, аён мешавад. Яъне дар асоси чунин тахлил оид ба хусусиягхо ва чихатхое, ки ба нусхаи аслии афсона мансубанд, чавоби сахсх пайдо кардан мумкин асг.
Агар ба таври умумй гуем, тахлилу баррасии мачмуи нусхахои афсонаи "Зани хилагар" барои дарки ходисахои марбут ба ташаккул, густариш, тагйироту дигаргуиихо ва мавкеи дар хаёти мардум пайдокардаи сужсти афсона ва дар байни кадом табакаи одамон роич будан ва аз тарафи кихо ва кадом чинсият гуфта шудану навишга гирифтапи нусхахои он ва як кагор масьалахои дигар мусоидат мскунад.
Тарз ва усули тадкикотс, ки мо дар ин рисола пеш гирифтаем, дар илми фолклорппшосии точик тачрибаи аввалин аст. Пинобар ин дар халлу фасли баъзс масъалахо дар рисола шояд баъзе камбудихо чой дошга бошанд. Вале ин усули тадкик барои тахлилу баррасии мачмуи пусхахои як асар, аз чумла афсона усули нисбатан дилхохи тадкик буда, чихати мушаххастар ва аникгар пеши назар овардани хар як ходисаи мавриди бахс бештар кумак мерасонад.
Рисолаи хозир аз чунин кисматхо таркиб ёфтааст: мукаддима, се боб, хулоса, помгуи алабист ва тавзехот. Масі.алахои умдас, ки ба зиммаи ин рисола гузопгга шудааид, дар мукаддима, се боб ва хулоса барраей ва халлу фасл гардидаанд.
Рисола дар асоси маводи Фонди фолклори точик, ки такрибан дар давоми хафтод соли мавчулияти собик Иттиходи Шуравй гирдовари шудааст ва танзими он ба тамоми талаботи илми фолклоршиносии чахонй чавобгу мебошад, таълиф гардидаасг. Баъзе нусхахои афсоиаро худи муаллифи рисола чамъоварй намудаасг, ки онхо низ бо назардошти талаботи илмй мавриди истифода карор гирифтаанд.
Хннгоми навиппапи рисола хусусиятхои жанриро ба хисоб гирифта истилохоти алохиларо дойр ба масъалахои зсрин ба кор бурдаем; нусхахо ба харфи аввали калимам точикии "мати" "М" кор фармуда мсшавад. Дар мавриди овардани ифодаи М01-М35 тамоми маводи мавчуда, ки онро "коллсксия" низ меноманд, дар назар дошта мсшавад. Хамаи вариаптхо бо ракамхо: МОЇ; М02; МОЗ; М10; М20; М35 ва гайра аз руи тартиби чойгиршавианюн дар фонди фолклор ишора карда мсшавапд. Забони гуяндагон дар матнхо тагйир дода нашудаанд.
