Содержание к диссертации
Кереш 3
I булек 14-55
1.1. Денья heM рус едебият белемендэ натурализм тарихы Ьэм теориясе турындагы карашлар 14—3 8
1.2. Татар эдвбиятындагы натурализм heM бу хакта галимнер 39-55
II булек. Г.ИбраЬимовньщ "Зеки шекертнец медреседэн куылуы" хикеясенде фотография ысулы белен геуделэндерелгэн натурализм 56-73
III булек. "Адемнер" повестенда физиологизм - биологизмга корылган натурализм 73-118
IV булек. Г.ИбраЬимовныц "Казакъ кызы", "Тирен тамырлар", "Татар хатыны нилер курми", "Безнец кеннер" есерлерендеге натуралистик тасвирлар 119-155
Йомгак 156-162
Библиография 163-181
Введение к работе
Теманыц актуальлеге. Галимжан ИбраЬимов (1887 - 1938) - XX гасыр башы татар Яцарышы тарихында аеруча зур урын тоткан, калку кутэрелеп торган масштаблы шэхес, кабатланмас талант иясе: мешЬур язучы, яца заман татар эдебиятына нигез салучыларньщ иц куренеклелэреннен берсе, милли едебиятыбызныц классигы, танылган галим - филолог, тарихчы, сеясэтче, жэмэгать Ііем деулэт эшлеклесе, татар халкыныц милли азатлык херэкэтендэ тирэн эз калдырган, рухи - мэдэни тэрекъкыятебезге кечле йогынты ясаган олы фигура.
Академик Мансур Хэсенов язганча, "Г.ИбраЬимов эсэрлэре халкыбызныц милли эпопеясе Ьэм энциклопедиясе, татар деньясын, аныц тарихын, менталитетын, яшэу рэвешен, милли рухын, конкурентен, гореф -гадэтлерен, бэйрэм - йолаларын, уй - кичерешлэрен, емет - хыялларын кодрэтле калэм белен оста чагылдырган югары, чын сенгать урнеклэре, эдеби шедеврлар булып калалар".1
Галимжан Ибрапимовныц роман, повесть Ьэм хикеялере - XX гасырныц беренче еч унъеллыгындагы (1907 - 1938) татар едебиятыныц аерылгысыз бер елеше. Мегьлум булганча, едипнец ижат ысулы эволюциясе татар халкыныц кендэлек яшэу ревешен реалистик хикэялеудэн романтизмга, э аннан реализмга таба хэрэкет ите. Октябрь инкыйлабына кадэр саф романтизм ысулы белэн, совет чорында реализм белэн романтизм эстетикасы кануннары берге килеп очрашкан Ьвм социалистик реализм эдэбиятыныц урнвклэре дип танылган эсврлврдэ дэ татар халкыньщ йолалары, гореф - гадэтлвре, ижтимагый - сеяси хеле, ул кичергвн афвтлвр, газап - михнетлвр бвтен ваклыкларына кадер жентеклеп тасвир ителв. Кеше куцеленец иц тирэн жирлеренв утеп керудв, героиларньщ эчке деньясын укучы йерэгене барып житеп, тээсир калдырырлык итеп сурэтлэудэ, сюжет пем композиция тезудэ, кенкуреш сурэтлэренец мул пем тегэл булуында, пейзаж куренешлэренец зэвыклылыгында Г.Ибрапимовныц кабатланмас сэнгатьчэ фикерлэве, деньяга уз карашлары, уз стиле чагыла.
Meiuhyp едипнец 1955 елда реабилитацияленеп, якты исеме пем эсэрлэре рухи тормышыбызга яцадан эйлэнеп кайтуына тиздэн ярты гасыр тула.
Тарих тэжрибэсе курсеткенчэ, гуманитар - мэдэни усештэ hep яца буын аца кадэргелэре тудырган рухи байлыкны узенчэ кабул итеп, мэгълум бер дережоде яцадан уз заманы ихтыяж - талеплереннэн чыгып анализлый, бэяли. Э XXI гасыр башы кузлегеннэн Караганда Г.Ибрапимов шикелле, яшэве пэм сеяси эшчэнлеге, эдеби пем фэнни ижаты аеруча катлаулы бер чорга - тирэн социаль - ижтимагый алмашынулар, революциялэр пэм сугышлар, вату - жимерулер, кан коюлар чорына туры килген шехеснец едэби мирасын яцадан тирэнтен бэялэу месьелесе кен тертибене килеп баса. Э бу гаять кыен да, шул ук вакытта бик кирекле де.2
Басым ясап шуны да ейтерге кирек: XX гасыр башы татар едебият белемене пем тенкыйтене татар язучылары яца заман Ауропа пем рус едебиятларына хае куп кене яца сенгатьче фикерлеу алымнары пем модерн куренешлере алып килделер. Эле гасыр башында ук куренекле язучы Нэжип Думави "Бер мелэхазэ" мекалесенде "Гареб романтикасы белен ашланучы
Галимжан ефенде" , дип искерткен иде. Галимжан Ибрапимов турындагы соцгы хезметлеренец берсенде моца М.Хесенов та игьтибар итэ. Ул да эдипне "...Европа тибындагы эдэбиятныц нигезлэрен салучы, аны устеруче булды"4, дип саный. Эмма элегэ Г.Ибрапимов алып килгэн яцалыкларныц, бугенге кенгэ кадер, тиешле дережеде вйрвнелгэне юк. Эдип иждтындагы натурализмны тикшерунец актуальлеге шуньщ белен дэ ацлатыла. Бу теманы язарга алынуньщ тагын бер эпемиятле ягы бар. Октябрь революциясе булгач та, Г.Ибрапимов совет режимына жайлашырга, меденият, едебият елкесенде идеология курсэтмелэрен тормышка ашырырга межбур булды. Моньщ ечен аца куп кеч тугэрге туры килде. Совет ечен шулкадер тырышты ки, хетта "Кара маяклар, яки ак едебиятлар"(1924) кебек татар эдэбиятыныц куренекле шэхеслэрене каршы юнэлдерелгэн мекалэ де язды. Лэкин ничек кене булмасын, ул эдеби тенкыйть мекалэлеренде, едебият тарихы пем теориясе буенча язган хезметлерендэ бейленмилеллектен (интернационализм) бигрек, миллилекне яклады. Бу турыда Габделбари Баттал Таймас Энкарада басылган "Казан теркилере"(1926) китабында Г.ИбраЬимовка бея биреп, болай дип яза: ".. .рус революциясе кайгылары аны да бетереп ала Ьем моньщ нвтижесе - большевиклык heM коммунистлык була. Тик Г.ИбраЬимов "милли большевик" иде. Ягъни Рэсэйдэ урнаша барган яца режимга яраклашып, уз халкына, миллэтене файдалы булачагына, уз сузлере белен ейткендэ, "татар медениятен тези алачагына" ышана иде.. ."5
"Татар меденияте нинди юл белен барачак?" диген хезмэтендэге миллилекне яклаган фикерлэре heM гареп графикасын латинга кучеруге каршы чыгышлары Ьем башка советларга ошамаган яклары ечен язучы эзерлекленде, ахыр чикте "халык дошманы" дип игълан ителеп, Сталин режимыньщ корбанына эверелде.
Узгертеп кору еллары килгеч те, Г.ИбраЬимовка булган менесебет беркадер тискеререк якка узгерген сыман булды. Эмма ничек кене булмасын, Сталин культы узенец иц югары ноктасына кутэрелген елларда, Ибрапимов кебек куренекле язучыга да шул чордагы ижтимагый - сеяси коммунистик идеология йогынтысыннан бэйсез булу бик те кыен, мемкин булмаган эш иде. Чынбарлыкта исэ, Г.ИбраЬимов - татар эдэбиятыныц инкыйлаблар, сугышлар, социалистик жэмгыять тезу очен барган авыр керэш заманыньщ куренекле суз остасы, атаклы язучысы. Ибрапимовныц язган эсэрлэре, гыйльми хезмэтлвре, кылган гамэллэре, кврэшлвре -heMMace дэ безнец тарих. Э тарих исэ узен тэфсилле эйрэнуне, теге яки бу куренешнец сэбэплэрен тирэнтен ацлауны Ьэм ацлатуны сорый. Шуца куре эдип юкатыныц асылын ейрэну, сэнгатьче фикерлэу узенчэлеклэренец куп кырлы булуына игьтибар иту буген дэ актуаль тема булып калуын дэвам итэ.
Безнец тарафтан "Галимжан Ибрашшов ижатында натурализм" дигэн темага махсус диссертация язылу да, татар эдэбияты белемендэ бугенге кенгэ кадэр натурализмныц эдэби куренеш буларак ейренелмэве белэн бэйле. Ул бездэ аерым бер агым рэвешендэ формалаша алмаса да, натурализм чалымнарыныц Иэм натуралистик алымнар белэн язылган эсэрлэрнец татар эдэбиятында булуын инкяр иту мемкин тугел. Г.ИбраЬимовныц башлангыч ижатындагы реализм да, мэсэлэн, "Зэки шэкертнец мэдрэсэдэн куылуы" хикэясе дэ, эсэрнец башыннан ахырына кадэр натуралистик алымнар белэн урелеп бара, э "Адэмнэр" эсэре исэ, тулысы белэн диярлек натуралистик тасвирлардан гына тора. Уз вакытында тэнкыйтьчелэр Г.Ибрапимов прозасындагы натуралистик деталь куренешлэрне енэмичэ генэ искэ алып уткэн булсалар, хэзер исэ, элеге мэсьэлэ узенэ башкачарак якын килуне сорый.
Моны академик Мансур Хэсэнов та танып, "Элегрэк елларда язылган хезмэтлэрдэ Г.ИбраЬимовныц фэнни мирасына бэя нигездэ мэгълум идеология яктылыгында беръяклы гына бирелеп килде Ьэм бу мирас узенец тулы потенциалы белэн ачыла алмый кала иде"6, дисэ, профессор Флун Мусин, "... бу ижатны теоретик планда да, идея - эстетик яссылыкта да яцартып ейрэну сорала. ... эдипнец ижат ысулы пэм стиле... терле яклабрак пэм объективрак ейрэнуне кете"7, ди, э эдэбиятчы Р.К.Ганиева исэ "Аныц эдэби - гыйльми эшчэнлеген яцача ейрэну пэм яктырту зарурияте кен тэртибенэ килеп басты"8, дигэн фикерлер эйтеп безнец хаклы булуыбызны пэм бу теманыц XXI гасыр башы татар едэбият белеме ечен бик тэ кирэкле пэм актуаль булуын раслыйлар.
Теманыц ейрэнелу дэрэжэсе. Г.Ибрапимов фигурасы байтактан безнен гуманитар фэннэрнец игътибарын жэлеп итеп киле. Аныц турында филологлар, тарихчылар, сэясэт галимнэре тарафыннан махсус тикшерелеп, дистэдэн артык кандидатлык Ьем докторлык диссертациялэре якланды, монографиялэр, купсанлы мэкалэлер язылды. Г.Ибрапимовныц ижтимагый Ьем эдэби эшчэнлеген ейрэнугэ куп кеч куйган галим академик Мансур Хэсэнов монографиялэрендэ, "Татар эдэбияты тарихы"нда, урта мэктэп дэреслеклерендэ, купсанлы мэкалэлэрдэ эдип ижаты терле яклап анализланды, аныц теп сыйфатлары ачыкланды. Тик Г.Ибрапимов эсэрлэре кайсы яктан гына тикшерелсэ дэ, эдэбиятчылар аныц ижатында натуралисток алымнар барлыкка игътибар итмеуне, эйлэнеп узуны кулай курделэр. Дерес, язучы ижаты хакында эйтелгэннэрнец кубесе элеккерэк вакытларга, татар эдэбиятында социалистик реализм эстетикасы хакимлек иткэн елларга карады. Соцгы елларда А.Яхин, Э.Сэхапов, Р.Ганиева хезмэтлэрендэ эдип ижатына башкачарак якын килеп бирелгэн бэялер белэн дэ очрашабыз. Шулай ук Галимжан Ибрапимовныц тууына 115 ел тулуга багышланган фэнни конференциядэ ясалган чыгышларда да килэчэктэ эдип ижатын яцача ейренугэ басым ясалды. Элеге конференция материаллары китап булып та нэшер ителде. Уз вакытында Г.Халит. И.Нуруллин, М.Хесеновлар да эдип иждтындагы натуралистик тасвирлар турында тыелып кына бер - ике ж;емле эйтеп утэлвр. Ченки совет чорында hep терле "изм"нар, гомумен, тенкыйтьленде, шул исептэн натуралистик юнелешке дэ кара Mehep гена сугылды. Татар совет едебият белеменде бары тик бер и кат ысулыньщ -социалистик реализмныц гына яшвве мегъкул куренде. Э бугенге кучеш чоры исе, эдип юкатын объектив анализларга, бэялергэ мемкинлек бире.
Г.ИбраЬимовныц "Зеки шэкертнец мэдреседен куылуы"(1907) исемле беренче кулэмле хикэясе - тулысынча фотография алымына корылган, натурализм ысулы белэн язылган кенкуреш реализмы (бытописательство) эсере. Совет чорындагы коточкыч фажигалэрне геуделендерген "Адэмнер" (1923) повеете да биологизм пэм физиологизмга нигезленген натуралистик есер булып тора. Социалистик реализм едебиятыныц нигез ташларын салучы эсэр дип исэпленгэн "Тиран тамырлар"(1928) романында да натуралистик тасвирлар мул бирелгэн. Эдипнен башка эсерлерендэ дэ натуралистик алымнар белен бирелген куренешлэр житэрлек. Кабат басым ясап эйтергэ кирэк, совет эдэбият белеме Г.ИбраЬимов ижатында натуралистик куренеш Ьэм тасвирлар булуын енэмиче телге алды; озак вакытлар девамында аньщ "Адемнэр" повестей эдэби барыштан сызып ыргытырга тырышылды. Заманалар Ьэм идеология узгэру сэбэпле буген, Г.ИбраЬимов ижатындагы натурализм куренешлэренэ яцача карау Ьэм бея биру зарурияте туды.
Диссертациянец фэнни яцалыгы. Г.ИбраЬимов талантыныц купкырлылыгын Ьэм узенчэлеклэрен тагын да тиренрэк ачып биру очен, аныц ижатын XX гасыр башында татар эдэбиятында барган яцарыш -узгэреш хэрекэтенэ менэсэбэттэ тикшеруне узэккэ кую кирэк.
Галимжан ИбраЬимов татар эдэбиятына бик куп яцалыклар алып килде. Шуларныц берсе - терледэн-терле натуралистик алымнарга мерэжэгать иту. Эдэбиятчы Мэдинэ Ж элэлиева да моца игътибар итеп болай ди: "XX гасыр башында узе аяк баскан милли эдэбиятыбызга куптерле яцалыклар, "изм"нар эзлэугв бэйлэнешле юнэлешлэрне алып керергэ омтылды..."10
Гасыр башында ук эдип ижатына, аныц свнгатьчэ фикерлэвене Шэрык эдэбиятларыннан килгэн традициялэрне яцарту Ьэм шул вакытта Ауропа рус эдэбиятларына хае модерн куренеше - натуралистик алымнар килеп керэ.
Элеге хезмэтте беренче тапкыр Г.ИбраЬимов иждтында натурализм бармы - юкмы дигэн сорауга экавап бирелде, эдипнец байтак эсэрлэренэ анализ ясалып, аларда натурализмныц ике тере чагылыш табуы ачыкланды:
1. Фотография ысулын хэтерлеткэн натурализм, ягъни натурализм -фотографизм.
2.Кешенец табигый сыйфатларын ялангачландырып, шэралвндереп биргэн натурализм, ягъни физиологизм - биологизм.
Язучыныц башлангыч ижатында натурализм квнкуреш реализмы эсере дип исвплэнгэн "Зэки шэкертнец мэдрэсэдэн куылуы" повестенда яшэешне ничек бар шулай тукми-чэчми сурэтлэуде куренсэ, романтик чорда язылган эсэрлэрендэ геройларныц биографиясен жентеклэп, кирэгеннэн артык тэфсиллэп гэудэлэндерудэ чагылса, совет чорында исэ, натурализм кешенец биологик табигате, физиологик халате, кыргый инстинктлары белэн бэйлэп бирелэ.
Диссертациянен теп максаты: алынган теманьщ яца булуын истэ тотып, Г.ИбраЬимов ижатындагы натурализмньщ гэудэлэну узенчелеклэренэ анализ ясау, эдип эсэрлэрендэге натуралистик тасвирларныц аньщ юкат ысулына менэсэбэтен ейрэну, натуралистик сурэтлэрнец язучы ижатындагы адаби - эстетик вазыйфасын билгелау.
Куелган максатка ирешудэ тубэндаге бурычлар билгелэнде:
1) адэби агым пэм эдэби - эстетик карашлар системасы буларак натурализмньщ денья пэм татар эдебиятындагы, эдэбият белемендаге вйренелу тарихын пэм теориясен яктырту;
2) Г.Ибрапимов эсэрлэрендэге натуралистик алымнарныц гэудэлэну узенчэлеклэрен аерым чорларга нисбэтэн конкрет эсэрлэр мисалында анализлау Ьэм, мемкин булган hep очракта, аларныц рус пэм денья эдэбиятындагы натурализм белэн аваздаш якларын билгелау;
3) яшэешне, кенкурешне реалистларча гэудэлэндергэн натурализмнан ("Зэки шэкертнец мэдрэсэдэн куылуы") "саф" романтизмга, э аннан реализм белэн романтизм синтезына кайтып, Г.Ибрапимов ижатында натурализмньщ классик урнэге дип саналган "Адэмнэр" повестена Ьэм "Тиран тамырлар" романындагы реализмга таба хэрэкэт иткенде туган натуралистик алымнар эволюциясене кузэту ясау;
4) "Адэмнэр" повестендагы ачлык фажигалэрен гэудэлэндергэн натурализмныц эстетик, этик асылын ачу белэн бергэ, аны болыпевиклар режимы тудырган сеясет белен дв бэйлап анлату;
5) вдипнец реалистик Ьвм романтик ысул белен язылган башка есерлерендеге ("Казакъ кызы", "Татар хатыны нилер курми", "Безнец кеннвр") натуралистик куренешлврнец, тасвирларныц, алымнарныц, детальлэрнец бирелу узенчэлеклэренэ игътибар иту.
Диссертациянец ейрэну объекты булып Г.Ибрапимовныц терле чорларда иждт ителгэн вдеби эсерлере, твнкыйди - публицистик мекалелвре тора. Г.Ибрапимов иждтыныц бер узенчелеге бар ки, ул аерым есерлерен кат - кат эшкерткен, шунлыктан аларныц терле - терле вариантлары барлыкка килген. Меселен, гасыр башында романтик рухта язылган "Татар хатыны нилер курми" есере совет чорында реалистик ысул белен эшкертеле. 1914 елда язылган "Безнец кеннвр" романы китап булып 1919 елда гына басылып чыга. 1934 елда тезвтелген икенче басмасы, 1936 елда кайбер узгерешлер белен еченче басмасы денья курв. Совет чорында язылган "Адемнер" повестеньщ да ике варианты (1923, 1931) барлыгы билгеле. Хезметне язу барышында без Г.Ибрапимов есерлеренец барлык басмаларына да куз ташладык. Аларда натуралистик алымнарныц бирелу яки бирелмву месьелвсенв, язучыныц свнгатьче фикерлву узенчвлеклврендв охшашлыклар яки аерымлыклар булуга игътибар итвргв тырыштык.
Диссертациянец тикшеру материалы. Диссертациядв куелган сорауларга объектив жавап эзлвгенде, без игътибарыбызны натурализмга теоретик нигез салучы Э.Золя ижатына пвм аныц теоретик фикерлврене юнелттек. Натурализмга беренчелврдвн булып объектив бея бирерге омтылган Ііем аны ейренуге куп кеч сарыф иткен рус едебият белеме галиме В.А.Миловидов хезметлврене мервжвгать иттек. Шул ук вакытта натурализм турында язган Р.М.Самарин, Е.Б.Тагер, С.Чупринин, В.Ивашева, В.Е.Красовский, В.Б.Катаев Ьем башка куренекле рус едебиятчыларыныц хезметлереннен файдаландык.
Суз де юк, диссертацияне язу барышында, безге методик Ьем методологик таяныч ноктасын Г.Сегъди, Г.Нигъмети, Г.Халит, И.Нуруллин, Р.Бикмехэммэтов, М.Хэсенов, О.Кадыйров, Ф.Галимуллин, Р.Ганиева, В.Хаков, Ф.Мусин, Э.Сэхапов, А.Яхин, Д.ЗаЬидуллина, Ф.Бэширов, Р.Салихов, Э.Галиева, h.6. хезмэтлэре твшкил итте.
Натурализмны эдэби юнэлеш буларак бэялэгэндэ, тврле характердагы сузлеклэргэ Ьэм энциклопедиялэргэ мерэжэгать ителде, андагы эЬэмиятле фикерлэргэ дэ таянылды. Шулай ук интернет сэхифэлэреннэн алынган мэгълуматлар да игътибарга алынды.
Диссертациянец методологик нигезе. Диссергациядв конкрет -тарихи, чагыштырма - типологик 1юм социологик анализ методлары Ьэм алымнары кулланылды. Шулай ук бугенге кенде гуманитар фэннэр елкэсендэ киц таралган герменевтика ысулына да мерэжэгать ителде.
Г.ИбраЬимов ижатындагы натуралистик куренешлэрне донья Ьэм рус эдэбиятындагы натурализм куренешлэре белэн чагыштырма - типологик планда тикшеру терле эдэбиятлар арасындагы уртак якларны табарга, шул ук вакытта фелсефи, социологик эчтэлек белен бэйле узенчэлеклэРен лэ ачыкларга ярдвм итте.
Диссертациянец теоретик Ьэм гамэли эпэмияте. Авторныц кузэтулвре Ьэм ул файдаланган тарихи - эдэби материаллар югары уку йортларында Г.ИбраЬимов ижатын ейрэнугэ багышланган махсус курсларда, урта мэктэптэ, лицей, гимназиялэрдэ татар эдэбиятын укыту барышында кулланыла алалар.
Эшнец апробациясе. Диссертация Казан дэулэт университетыныц татар эдэбияты кафедрасында тикшерелде. Хезмэтнец нэтиж;элэре Ьэм теп тезислары татар филологиясе Ьэм тарихы факультетыныц йомгаклау конференциялэрендэ, Г.ИбраЬимовныц тууына 115 ел тулуга багышланган фэнни - гамэли конференциядэ ясаган чыгышларда чагылыш тапты. Моннан тыш эдип ижатындагы натурализм куренешлэре КДУ ныц "Фэнни язмалар -2001", "Фэнни язмалар - 2002", "Милли мэдэният", "Мэгариф" журналларында Ьэм "Галимжан ИбраЬимов Ьэм хэзерге заман" дигэн жыентыкта мэкалэлэр рэвешендэ дэ донья курде.
Диссертациянец твзелеше Ьэм кулеме. Диссертация кереш, дурт булек, йомгак Ьэм файдаланылган едэбият исемлегеннэн тора. Беренче булек уз эчендэ булекчэлвргэ буленэ.