Содержание к диссертации
1. МУКАДДИМА 4-11
2. БОБИ І. ЧДЛОЛИДДИНИ РУМЙ ВА МУСИТИ ІЩТИМОИВУ ФАРХДНГИИУ 12-50
§ 1. Мухи ги ичтимой ва фархангии Ч,алолиддини Румй 12
§ 2. Тасаввуф ва рушди он дар осори Чдлолиддини Румй 23
3. БОБИ II. ТАСВИРИ НАЙ ДАР ОСОРИ МАНЗУМИ ЧАЛОЛИДДИНИРУМЙ 51-108
§ 1. Зухури мафхуми маънавии най дар андешаи Ч,алолиддини Румй 51
§ 2. Мохияти ирфонии най дар осори Чдлоли ддини Румй 83
4. БОБИ Ш. БАДЕИЯТ ВА РОВДОИ КОРБУРДИ ИСТИЛО^И НАЙ ДАР ОСОРИ ЧАЛОЛИДДИНИ румЙ 109-163
§ 1. Бадеъияти мафхуми рамзии най аз нигохи Ч,алолиддини Румй 109
§ 2. Сайри маънавии най аз «Девони Шамс» то «Маснавй»-и Чалолиддини Румй 125
5.ХУЛОСА 164-168
б.АДАБИЁТИИСТИФОДАШУДА 169-177
Введение к работе
Осори Мавлоно Чдлолиддин Мухдммади Балхии Румй асрхост, ки мавриди омузиши дакикдазарон ва ахли тах,кик карор гирифта, дар амри ин рисолат пажухандагони рузгору осори у ба комгорихои беназире муваффак, гардидаанд. Вале ба ин хама падидахри тадкдкртиву тахлилй нигох, накарда, оид ба баррасии осори чдхрнгири Мавлоно, ки бар кашфу пажухиши бештаре ниёз дорад, чй дар Шарку Рарб то кунун таълифоти тахкикии мукаммале дархурди эътимод ва крнеъкунанда ба бор наомадааст.
Рисолаи мо пахдухри адабй ва маънавии тасвири «най»-ро дар эчрдиёти Мавлоно мавриди тахдик, кдрор додааст, ки дар ин замина омузиши осори мухталифи адабиёти бадей мусоид афтодаанд.
Тасвири «най» дар осори Мавлоно рамзй буда, асосан ба таъриху пайдоиши Одам иртибот дорад, ки ин мавзуъ аз чрниби мухакдикон камтар мавриди омузиш кдрор гирифтааст.
Нигароние, ки дар мавриди ин масъала мухаккик,они осори муаззами Мавлоноро ба гирифторй мувочех намудааст, пеш аз хама дар мухтавои андешаи офарандаи он мохияти ин рамзро амик. фахм накардани иддае аз пажух,ишгарон аён мегардад.
Барон муайян намудани асрори «най» мо дар рисолаи худ аз сарчашмахри муътамаде истифода намудем, ки дар ин амр бешак ва бештар осори худи Мавлоно ва ёдномаи хамсухбатону муосирон ва муътакидони уро созгор донистем.
Тадкикд мафхуми «най», ки х,амчун яке аз тасвирхри маъмули тамсилй ва рамзии адабиёти мо маъруф гардида, Мавлоноро дар рамзбаёнй шухрати чахрнй бахшидааст, бештар дар мукриса бо сарчашмахри тамаддуни башарй ниёз мечу яд. Бояд тазаккур кард, ки таърихи фархангу тамаддун, бахусус шеъру адаби форс-точик рамзофаринихои фаровонеро ёд дорад, аммо дар ин замина шухрате, ки «най»-и Мавлоно дорад, беназир аст.
Мо дар ин рисолаи хеш бештар бар он кушиш ба харч додем, ки андаке бошад, хам бо мадади сарчашмахои истифоданамуда парда аз чехраи ин вожаи мармуз кушода бошем. Ба хдмин дале л то тавонистем ру ба маъхазх,ои марбут ба чараёни ирфонии адабиёт, бахусус тасаввуф овардем, ки осори Мавлоно бешубхд аз афкори ин равия таквият ва камол чустаанд. Арзи далоили дигари бахрабардориву омузиши мо хамчунон аз маъхазхои муътамади динй, аз кдбили Авесто, Библия (ахди кддим ва ахди чадид) ва бахусус Куръони Мачид, асос мечуяд, ки андешаву афкори Мавлоно аз ин сарчашмахр маншаъ бурдаву обишхур дорад ва дар хдмрайъи бо акидахои маънавии ин маъхазхр вобаста будааст.
Омузиш ва мутолиъаи адабиёти рамзии ирфонии тасаввуфи мудцатхрст, ки бандаро вобастаи худ дорад, аммо дар ин миёна андеша ва осори Мавлоно, бахусус мафхуми «най» дар тасаввури у чаззобу сехрангез мерасид ва бо рисолати имконият аз назари хеш мохияти ин мавзуъро вобаста бо арзишх.ои бадей тадкик, ва арзёбй намудем.
Баррасии тасвири «най» масъалаи печидаву душворадои адабиёти точик буда, пеш аз хама дар эхсоси маъонии андешахои ирфониву маърифати халлоки офарандаи ин рамз асос мечуяд.
Тасвири «най» дар эчодиёти Мавлоно макоми баланде дорад ва аз он чихат мавриди таваччух,и ахди назар кдрор гирифтааст, ки он мухимтарин падидахои тасаввуф ва тахайюли шоирро дар сурати рамз фарохдм намуда, он хамаро дар мадори дарку эхсоси хонанда ва мухакдсик, ба маърази андешаву дид мегузорад.
Ин тасвири бебах,о асрх,ост, ки кдбули бахрачуии ахди тахдик, гардидааст ва Мавлоно бо симои ин рамзи офаридаи хеш, чехраи аслии тамоми башариятро дар сурати Одами танхр, ки ба акидае «сояи Худо» дар замин, дар олами фонист, ба калам додааст ва ин Одами рамзии хешро дар водии иштиёк,, бо фигони гарибнолй ва умеди васл бар асл, сарсони офок; ва хонандаи адофах,мро бо шайдоиву чунуни «шик» дар орзуи у бархурдор намуда ва дунболаи ин мояи умед умре саргаштаи фирок, доштааст.
Дар хдмин иртибот мо кушиш ба харч додем, ки ба тавассути ин рисола таъриху манобеъи пайдоиш ва чаззобияти мафхуми бадей ва ирфонии «най»-ро бештар дар мадди назар дошта бошем ва шарху баёни назариявии онро аз осори дар даврони гуногун ба табърасидаи адабиётшиносон, файласуфон, хотироти муосирон ва бешубхд аз рузгори доирах,ои маънавии замон ва осори бебах,ои худи Мавлоно бахрачуй намоем.
Оид ба ин мавзуъ аз даврони худи Мавлоно то имруз дар кишвархри Шарку Гарб таълифоти зиёде ба табъ расидаанд, ки кисмате дар Шарк, ба тарзи шарху тафсир, аз кдбили «Найнома»-и Мавлоно Яъкуби Чархй, «Рисолаи ноия»-и Абдуррах,мони Чомй, «Найнома»-и Халилуллох,и Халилй (Афгонистон) эч,од шуда, кдсмати дигар амсоли «Ирфони Мавлавй»-и Халифаи Абдулхдким (Х,инд), «Наср ва шархи «Маснавии шариф»-и Абдулбокди Гулпинорлй (Туркиё), «Сирри най», «Бах,р дар куза» ва дигар таълифоти беназири
Абдулхусайни Зарринкуб, «Сайре дар девони «Шамси Табрезй»-и Алии Даштй (Эрон) ва бисер дигарон мохияти тахдикд доранд.
Х,амчунин дар зимни осори тахкикотии ховаршиносони Fap6, умуман дар саросари олам низ бо калами Р.Николсон (Инглистон), Эва ду Витрей-Мейерович, Морес Баррес, Луи Массинон, Луи Гарде (Фаронса), Анамори Шимел, Х,.Риттер, Херман Эте (Олмон), А.Баузани (Итолиё) ва дигарон ба ин мавзуъ таълифоти судманде ба сомон расидааст.
Дар адабиётшиносии точдк бошад барои тахкики ин мавзуъ хднуз нуктаи назари мукаммале вучуд надорад. Иллати ин, албатта, дар доирахои адабии кишвар кобили амал набудани як мактаб ва ё махфили мураттаби Мавлавишиносист. Мо низ дар ин рисола мутобики маъхазхои мавчуда ва акидаи хеш барои кушодани асрори «най» бо умеди муваффакияти кор икдом варзидем, ки бошад то дархури завки сохибназарон гардад.
Матлаб аз нигоштани рисолаи мавсуф кушодани асрори рамзи «най» дар эч.одиёти Чдлолиддини Румй буда, барои комгорй ва ноил шудан ба максад дар пеши худ вазифа гузоштем, ки:
- таърихи пайдоиши онро дар адабиёти ирфонй, бавижа адабиёти тасаввуфй тахкик намуда;
- асоси мундаричрти бадей ва ирфонии рамзи «най»-ро аз кутуби мукаддаси динй ва таърихии тамадунофар мавриди назар карор дода;
- андешаву назари рухониву ирфонии Ч,алолиддини Румиро дар офариниши тасвири рамзии «най» бо далоили судманде омухта ва дар ин рисола, то ч,ое, кимуяссар гардид, истифода намоем.
Рисолаи мазкур аз се боб иборат аст. Бо назардошти он, ки рузгору эчоди Мавлоно дар пурошубтарин замони зиндагии башарият чараён пазируфтааст, ногузир донистем дар боби аввали рисолаи хеш, «Ч,алолиддини Румй ва мухити ичтимову фархангии у», ки аз ду кисмат, «Мухити ичтимой ва фархангии Чалолиддини Румй» ва «Тасаввуф ва рушди он дар осори Чдлолиддини Румй» иборат аст, оид ба мухити ичтимой ва фархднгии Мавлоно ва иршоду авчи тасаввуф, ки Мавлоно шогирди бевоситаи ин тарикдт буд ва аз рохд нардбони «акд» ва «ишк»-и саркаш онро ба авчи аъло кашид, харфе чанд ба хайси рахнамо дошта бошем. Ин чр мухимтарин падидаеро бояд хотирнишон сохт, ки мухити маънавии Мавлоно дар иртиботи омузиш ва бархурдорй аз равияхри гуногуни мазхабии замон вобаста ва комёб мебошад.
Мавлоно писандидатарин чузъиёти ирфониву маънавии онро, ки баргузидаи тарикдти тасаввуф аст, бардошт намуда, махррати эчодии хешро низ аз партави ин анвори бебадал сайкал додааст. Зеро равняй тасаввуф харфи писандида ва муштамил бар тамаддуни башариро дар ихтиёр гирифта, хдводорон ва пайравони хешро низ дар сабуриву тобу тавонмандй неру бахшидааст.
Дар боби дигар «Тасвири най дар осори манзуми Ч,алолиддини Румй» мафх,уми маънавии «Най» ва мохияти адабии вай дар осори Мавлоноро ч,ой додем, ки низ фарогири ду фасл, «ЗухуРи мафхуми най дар андешаи Ч[алолиддини Румй» ва «Мох,ияти ирфонии най дар осори Ч,алолидцини Румй» буда, манзур тахдил ва арзёбии андешахри Мавлоно атрофи мафх,уми рамзии «най» ва талошхри у бо максади бозрасидан бар «Асл», бар «вахдати вучуд» бар «вучуди Мутлак аст. Мутобики ташрех ва арзёбии ин максад дар сахафоти гуногуни кутуби мухталиф акидаронихову тахдикрти бешумори муаллифони баёнгари шархд х,олу рузгори Мавлоно хонандаи закиро ба омузиш ва пажухиш вобаста намудаанд, ки ин хама ба теъдоди асархои оламшумули Мавлавишиносй афзудааст ва хам, хушбахтона, аклхри чуёи рухи Мавлоноро комгорй бахшидааст. Аммо хамзамон боиси арзёбист, ки мухаккикин ва нокидони эчодиёти у, бо хар рох аз тамсилоту рамзофаринихои Мавлоно танхо ба хотири сайкдл бахшидани доираи улуму фунуни рузгори хеш иттилоъотеро хаммаъно афзун намудаанд, то ин ки бо ин далоил барои иршоди пайвандхри адабй заминай мусоид фарохдм оваранд.
Тахкики бахши номбурда, аз руи он масоиле, ки зикр намудем ба чанд чихат судманд афтод, зеро равшан намудани мафхуми «най» ва мохдяти ирфонии вай ба дарки масъулияти тасвир дар адабиёт, бахусус дар осори Мавлоно имконоти фаровонеро фарохдм овард. Тахлилу тадкдки ин бахш барои мо боз аз он чихат мувофики матлаб буд, ки вижагихои тасвири «най»-ро тарикд густариши мафхуми рамз ва рамзбаёнй дар адабиёти ирфонй муфассал баён намудаем.
Боби саввуми рисолаи мазкур «Бадеият ва рохдои корбурди истилохи най дар осори Чдлолиддини Румй» низ аз ду кдсмат, «Бадеияти мафх,уми рамзии най аз нигохи Ч,алолиддини Румй» ва «Сайри маънавии най аз «Девони Шамс» то «Маснавй»-и Ч,алолиддини Румй» мураттаб гардида, фарогири андешахои Мавлоно дар атрофи ишк ва пойдории мафх.уми рамзии «най» аз кдламрави Девони «Шамси Табрезй» то «Маснавии маънавй»-и уст. Аз рисолати ин таълифот хулоса намудем, ки Мавлоно ин сирри мармузро нахуст бо хотири шуридаву парешон дар Девони «Шамси Табрезй» таррохй ва шикоятнолй карда, онро дар симои Одами хокй, дар шахси чехраи таърихии замони хеш Шамсиддин Малакдоди Табрезй ошкоро тачассум намудааст, ки ин ишки хакикй таргибгари гояхои мухаббати самими, рафокат ва садокати бани башар гардидааст.
Мухаккикини осори Мавлоно дар иртиботи «най» нахуст аз тахдили мухтавиёти «Бишнав аз най», ки баъди огози дафтари аввали «Маснавии маънавй»-ст, кушоиши назар мечуянд, вале бар афзудани он камтар дучор меоем, ки ин мояи умед аз ранчу укубату озори сузбори фирок,, аз «ишк» ва орзуи «васл» бар «Асл» ва нолаи чонгудози барчдста аз нихрди «най» хануз нахуст аз Девони «Шамси Табрезй» огоз гардида, дар «Маснавии маънавй» идомаи поённопазир ва такомул ёфтааст.
Мо низ бо далоиле чанд дар робита бо асрори «най» ва тасвири он дар эчрдиёти Мавлоно, бо бардоштхри ирфонй аз ин вожаи мармуз, хомаро сарфи сахафоте чанд намудем, то бошад бар маънавияти беназири мардуми хеш афзуда бошем ва умед бар комгорй пой дар ин ч.одаи бемунтахр дорем.
Ба хар х,ол, зимни ин тахдикрт бо орзуи парда аз чехраи мармузи «най» бардоштан, кушиш намудаем, ки хадди акал ба пахлух.ои камтарини осор ва рузгори Мавлоно таваккуф фармоем.
Бо амри рисолати андухта дар ин рисолаи кучак саъй намудем, ки симои шахсияти таърихиеро хамчун Шамси Табрезй, ки дар мохияти маъонй василаеро бо рухи Одам дорад ва бархостаи тафаккури ирфонй ва маънавии Мавлоност ва аз пушти пардаи рамзии «най» дар саросари ин осори гаронмоя хувайдо гардида, бо нолаи ч,онгудоз «оташ бар кдлбхри сухтаи» башарият меафганад, равшан намоем. Зеро, бедалел, чунон ки бармеояд, ин бадеият, ин асрори маънавй ва ирфонии човидонаи олам дар саросари осори Мавлоно фурузандаву рахшандатар, беш аз хар пажухиш, бар х,ак.оики асрор собит гардидааст.