Содержание к диссертации
Введение
Рузгор ва осори Фирдавси аз нигохи донишмандони англису амрикой Фасли аввал. Муаррифони нахустини Храним Фирдавси дар Англия ва Амрико - 11-24
Фасли дуввум. Рузгор ва осори Х,аким Фирдавси аз нигохи донишмандони англису амрикой - 24-48
Боби дуввум Тарчумахри англисии "Шохнома" Фасли аввал Таърихчаи нахустин тарчумахри англисии "Шохнома" ( нимаи дуввуми садаи 18 ва ибтидои садаи 19) 49-59
Фасли дуввум. Нигохе ба тарчумахри баъдина ( нимаи дуввуми садаи 19 ва аввали садаи 20) 60-85
Фасли саввум. Дар бораи тарчумахри муосир (аз ибтидои садаи 20 то имруз) 85-117
Фасли чорум Таъсири "Шохнома" ба адабиёти англис 118- 127
Хулоса 127-129
Китобнома 130-140
- Рузгор ва осори Фирдавси аз нигохи донишмандони англису амрикой Фасли аввал. Муаррифони нахустини Храним Фирдавси дар Англия ва Амрико
- Тарчумахри англисии "Шохнома" Фасли аввал Таърихчаи нахустин тарчумахри англисии "Шохнома" ( нимаи дуввуми садаи 18 ва ибтидои садаи 19)
- Нигохе ба тарчумахри баъдина ( нимаи дуввуми садаи 19 ва аввали садаи 20)
- Таъсири "Шохнома" ба адабиёти англис
Рузгор ва осори Фирдавси аз нигохи донишмандони англису амрикой Фасли аввал. Муаррифони нахустини Храним Фирдавси дар Англия ва Амрико
Алломахо ва нобигахо натанхо нотакроранд, харчанд зодаи ин ё он миллатанд, ифтихори бани башар мебошанд. Ба ибораи дигари мансуб ба миллату мазхаби чудогона набуда, хамаи онхо мутааллик; ба оламу одаманд(47,98). Х,аёт ва фаъолияти зчодии аким Абулкрсим Фирдавсии Туей дикдати чдхониёнро аз давраи зиндагиаш то ба имруз ба худ кашидааст ва ин аст, ки дар мамолики мухталифи дунё аз осори . гаронбахряш бахрахо бардошта, ба кобилияту махорати бехамто ва нотакрораш сари таъзим фуруд овардаанд. То асри XVIII дар адабиёти илмиву адабии мамолики Аврупо, бахусус адабиёти англисзабонон, мо оид ба тарчумаи осори Фирдавсй маълумоти аник, ва мушаххасе даст над орем.
Дар нимаи дуюми садаи хаждах порахо ва кисматхои чудогона аз достонхои "Шохнома" дар мамолики Аврупо ба забони англией баргардон шудаанд, ки дикдати таърихнависон, мусташрикрн, забоншиносон ва адабиётшиносонро бештар ба худ чдлб намудааст. Аз руи нйшондоди олими точик П. Гулмуродзода, "Шохнома" аввал тавассути забони лотинй ва баъдтар ба забони англией пешкаши хонандагон гашт (47,98).
Миллати англис барои аввалин бор бо Фирдавсй ба шарофати шаркшиноси маъруфи инглис, профессор Уилям Чрнс, ки кисматхои алохидаи "Шохнома" -ро дар шакли хикояхои кутох ва хурди хусусияти ватанпарвариву химоятгарй дошта дарч. кардааст. Вале баъзе сарчашмахо шаходат медиханд,ки " номи Фирдавсй аввалин бор дар хисоботи сайёхи инглис Чрнн Фрейер ( с. 1698) оид ба сафараш ба кишвари форс ёд мешавад,ки у "Шохнома"-ро романи ритсарии кахрамонони Форси хисобидааст"(42,99).
Нахустин муарриф ва холноманависи Фирдавсй дар Аврупо мусташрики фаронсавй Д-Эрбело мах,суб мешавад, ки дар "Китобхонаи шаркй" ном асараш дар бобати муаллифи "Шохнома" махсус таваккуф намудааст. Дар асоси маводхои "Шохнома" Д-Эрбело таърихи шачараи сулолаи шохони кадими Эронро танзим намудааст.
Аз пажухишхри мутахассисон маълум мешавад, ки англисхо то тадкик,оти Уилям Чрнс перомуни рузгор ва осори Фирдавсй маълумоти дакик, ва мукаммале надоштанд. Аммо мо бо ин гуфтанй нестем, ки номи Фирдавсй дар Англияи то садаи 18 маълум набуд. Мо танхо пас аз мутолиаи "Китобхонаи Шаркй"-и мусташрики фаронсавй Б. Д- Эрбело оид ба рузгор ва осори Фирдавсй маълумот гирифта метавонем. Маълумоти Д-Эрбело асосан аз "Тазкират-уш-шуаро"-и Давлатшохи Самаркандй гирифта шудааст. В а ин маълумоти мусташрики фаронсавй то охири садаи 18 барои аврупоиён ягона сарчашмае буд, ки онхр метавонистанд бо сурат ва сирати Х,аким Фирдавсй ошно бишаванд. Уилям Чрнс на танхо аввалин муаррифи тарчумаи холи Фирдавсй дар Англия аст, балки аввалин мутарчими инглисии порчахои чудогона аз "Шохдома" низ аст. Чуноне ,ки кдйд намудем, У.Ч онс дар китобаш бо номи "К исса аз назмхри халкии Шарк," пораеро аз кисмати достони "Рустам ва Сугроб" (1772, Лондон) мунташир намуд. Сах,ми мусташрики мазкур дар муаррифии Фирдавсй ба хамзабонон ва х,аммиллатонаш хеле калон аст, зеро бар замми порчахои дар боло зикршуда, у баъдтар дар китоби дигараш бо номи "Х,ачвия дар хакди Султон Махмуд" баъзе кисматхри дикдатпазири "Шохнома"-ро ба англисй пешкаши хонандагон гардонид.
Дар солх,ои 1757-1770 вакте ки Уилям Чрнс ба омузиши илми хукукшиносй камар баст, англису фаронсавихр дар Х,индустон барон худ нишемангоххр тайёр мекарданд ва чрниби фаронсавихр дар Чандернахрру чрниби бритониёгихо дар Форти Уилям, дар Калкутта маскан гирифта буданд. Таваччухи англисхр нисбат ба шеъру хдкоя ва киссах,ои форсй хеле баланд буд. Таваччухи оммавии хонандахри англис боиси он гашт, ки Уилям Чрнс аз омузиши улуми хукукдшносй руй битобад ва ру ба ганчинаи бебахри Шарк, биёварад. Дар мукоиса бо навиштачоти фархангй ва дорой хиссиёти баланду пургановати адабиёти форсй, китобхри хукукшиносии Уилям Чрнс дар канор монданд. Мух,аббати у руз ба руз нисбат ба забони форсй афзун мегашт. Дал ели ин гуфтахр он аст, ки У. Чрнс тули солхри 1771-1774 як катор китобхои дарсй, пажухиши форсй ва бадей, ба монанди "Грамматикаи забони форсй "(1771), "Тахдикот оид ба адабиёти форсй" (1771), "Шеърхр, тарчумах,о аз забонх,ои осиёй"(1772), "Шарх,и назми осиё" (1774) ва амсоли инх,оро ба чоп расонидан ва мардуми англисро гановати забони форсй, фасехии он, намунах,о аз ашъори классикони точику форс ошно намуда, у сабаби ба ин ганч,инаи бебах,ои Шарк, руй оварданашро дар .мукаддимаи китоби "Грамматикаи Форсй" чунин нишон медих,ад(141,24):
а) китобхои тарчума ба кормандони ширкатхои шаркй барон омузиши забони форсй кумак хоханд намуд;
б) адабиёти форсй гановати заруриро ба адабиетрі даврии Аврупо дода метавонад;
в) дастнавису нигоришоти адабиёти форсй барон рушди маданиву маънавй мусоидат мекунанд.
Уилям Чрнс барон возех, ва равшан нишон додан, инчунин тасдики гуфтахояш аз навиштачрти форси, ки тули садахри дахуму понздахуми мелодй иншо шудаанд, иктибосхр меорад( 141,24). Вай бар он акида устувор буд, ки вокеоти мухими таърихй метавонад ба забон таъсир расонида, ба рушди он зиёни чиддй оварад. Аз ин ру У. Чрнс дар он андеша буд, ки "он замон барои хонандагонаш барои махфуз доштани забони адабй чй чиз бехтар аз забони назми Фирдавсию ё Низомй ва ё Хрфиз буда метавонист?"( 133,и). Сэр Уилям Чрнс оид ба зебой ва ширинии забон ва табиати назми форси ошкоро мегуяд: "Назми Шарк, - ганитарин ва хидоятмандтарин забони баён аст; он саропо оташ аст, ки рангу обхри хдётбахшандаро доро аст"(133,іі).
У. Чрнс "Шохнома"-ро чун силсилаи киссахри назмй дар як китоб /як чилд/ дар ибтидо тавассути забони лотинй 1772 ва баъдтар, яъне дар соли 1775 ба забони инглисй муаррифи намуд. Баргардони У. Чрнс ба таври хикояхри кутох, сурат гирифтааст. Муддате нагузашта У. Ч,онс х,ач,ви ба Султон Махмуд бахшидаи Фирдавсиро барои хонандагони англис баргардон намуд. Дангоми баргардони "Шохнома" ба забони англисй Уилям Ч онс аз фасох,ату назокати забони "Шох,нома" ва к;ах,рамонх,о ва тасвирхри он ба вач;д омада навиштааст: " Чй чиз бех,тару волотар аз забони назми Фирдавсй метавонад ба дардхри ватанпарвариву ахлокии мардуми мо давои маънавй бахшад?"
У. Ч,онс тибки дастури калисои лотиних,о бо нишони арч гузорй ба нобигаи назми Шарк, Фирдавсиро " Санкту Фирдаусиорум", яъне Фирдавсии мукаддас каламдод кардааст, Ин буд, ки профессор Уилям Чрнс тавассути китобхри кироатиаш дар мавзуъх,ои забономузй ва тахдикрти илмиаш оид ба адабиёти форсй барои мусташрикрн ва мутарч,имони давраш ва ояндагон замина гузошт.
Чанд сол баъд, яъне соли 1814 мусташрики дигари англис Ч,еймс Аткинсон- бо баргардони "Достони Сухроб" номи худро миёни муаррифони Х,аким Фирдавсй сабт намуд(112). Аткинсони нуктасанч; танхо бо баргардони хамин порай "Шохнома" каноат нанамуда дар соли 1829 ба самти кишвари афсонавй - Х,индустон ба саёхати бахрй мебарояд ва "Шохнома"- ро ба шакли назм ва наср бори дигар пешкаши хонандагон менамояд(ИЗ). Аткинсон дар баробари баргардони "Шохнома" ба хонандагони англис дар бораи рузгори муаллифи достони бузурги эронй маълумоти муфассале пешкаш намуд. Мусташрик, "Шохнома"-ро саросар достони кахрамонии шохрни Форс номид ва дар бораи замони зиндагй, тарчумаи хол ва мероси адабии Фирдавсй маълумоти чолиберо пешкаши хонандагони англис гардонид. Аткинсон хангоми шарх, додани тарчумаи хол ва маълумот додан оид ба "Шохнома" хушдор дод, ки онхо акнун ба "Иллиада"-и Шарк; ошно хоханд шуд. "Шохнома" киссаву ривоят ва достонх,ои шох,они гузаштаи Эронро . аз Каюмарс то ба замони истилои арабхр дар бар мегирад, ки таьрихи беш аз 3600 сола аст. "Шохнома" дар асл яке аз бехтарин ва беназиртарин дастоварди адабиёти Шарк, махсуб мегардад.
Тарчумахри англисии "Шохнома" Фасли аввал Таърихчаи нахустин тарчумахри англисии "Шохнома" ( нимаи дуввуми садаи 18 ва ибтидои садаи 19)
Фехрастхр ва сарчашмахои муътамад оид ба Фирдавсй шахрдат медиханд,ки нахустин мутарчими "Шохнома" ба забони англисй Ж.Чемпион аст, харчанд мо дар боло зикри номи профессор Уилям Чрнсро кардем, вале мутаассифона, аз тарчумаи у маводе дар даст надорем. Тарчумахои англисии Чемпион аввал дар Калкутта (1785) ва сипас дар Лондон (1788) нашр шудаанд. Чемпион мехост, ки "Шохнома"-ро пурра ба забони англисй тарчума намояд. Вале у тавонист, ки танхр кисмхои аввали асари Фирдавсиро ба англисй баргардонаду халос. Тарчумаи Чемпион баргардони шеърй ё филологй набуда,тарчумаи озоди достонхри аввалини"Шохнома " мебошад. "Англисхо,- навиштааст Арберри- барон баргардони аввалини "Шохнома -и Фирдавсй ба Жозеф Чемпион бояд изхори сипос намоянд, ки онро соли 1785 дар Калкута ва баъдтар, яъне соли 1788 дар Лондон ба табъ расонид"(114,17).
Нахустин шахсе,ки болои матни аслии "Шох;нома" ва тарчумаи англисии хдмосаи Фирдавсй захмати тулонй кашидааст, мусташрик; Ч .Аткинсон аст. Соли 1814 дар Калкутта у кисми матни аслии достони Сухробро, ки аз чониби устоди забонхои шарілий коллечи Форт Уилям М. Ламсден омода сохта шуда буд, хамрохи тарчумаи англисиаш мунташир намуд(112). Баъди бозгашт аз Х,индустон у ба тарчумаи англисии дигар достонх ои "Шохнома" мепардозад ва онро соли 1832 дар Лондон нашр мекунонад(НЗ). Бозгардони мухтасари Аткинсон кисми зиёди асари Фирдавсиро фаро гирифта, бо марги Искандари Макдунй поён меёбад. Тарчума бо насру назм сурат гирифтааст. Дар мукаддимаи тарчумаи Аткинсон дар бораи зиндагиномаи шоир маълумоти мухтасар дода шудааст. Дар охири тарчума бошад, баргардони озоди шеърии хдчв дар хакди Султон Мах,муд чрй дорад. Ба тахмини А.А.Ромаскевич, Аткинсон барои тарчумааш нашри мухтасари "Шохнома"- ро, ки соли 1652 аз чрниби Таваккалбек ба амал омадааст, истифода кардааст(74,32).
Аввал оид ба тарчумаи "Достони Сухроб"-и Аткинсон бахс мекунем. Тарчума бо шеър сурат гирифтааст. Дар он мутарчим кушиш ба харч додааст, ки мазмуни асл хддди имкон хифз бишавад. Ин сатрхри Фирдавсй аз боби "Омадани Тахмина духтари шохд Самангон баназди Рустам":
Чу як бахрае аз тирашаб даргузашт,
Шабоханг бар чархи гардун бигашт.
Сухан гуфтан омад нухуфта ба роз,
Дари хобгох нарм гардонд боз.
Яке банда шамъи муанбар ба даст,
Хиромон биёмад ба болин мает.
Паси парда андар яке мохруй,
Чу хуршеди тобон пур аз рангу буй. (1,195)
Ин порча дар баргардони Аткинсон шакл ва мазмуни зайл дорад:
One watch had passed, and still sweet slumber shed
Its magic power around the hero s head—
When forth Tahmineh came - a damsel held
An amber taper, which the gloom dispelled,
And near his pillow stood; in beauty bright,
The monarch s daughter struck his wondering sight.
Clear as the moon,in glowing charms arrayed,
Her winning eyes the light of heaven displayed. (113,113)
Дар тарчумаи тахтуллафз чунин аст:
Соате гузашту хоби ширин идома дошт,
Кувваи нихоне уро ба сари кахрамон овард,
Вакте Тахмина дарро охиста боз кард,
Ба чри хобе даромад,ки кахрамон мастона мехобид
Ва ба назди болини у истод; дар рушноии зебой
Духтари шох нигохи худро ба руяш бияфканд.
Пок, монанди мохи шаби чахррдах, аз шарм
Чашмони голибаш аз нури илохй медурахшиданд... (LLI.A.)
Аз мукрисаи матни асл, тарчумаи англисии он ва тарчумаи точ,икии матни англисй бармеояд, ки Аткинсон дар баргардони худ бо вучуди аз матни асл дур шудан, кушидааст, ки мухтавои онро ба хонанда расонад. Вокеан, чунин тарчума баргардони сатр ба сатр набуда, накди мазмуни достон аст. Бо вучуди ин хонанда аз он малохату назокати забони форсиро дарк намуда, сужай батафсили шоиронаи достонхри "Шохнома"-ро эхрос мекунад.
Тавре ёдрас шуд, Аткинсон солхри даху бисти садаи нуздах, барои тарчумаи англисии "Шохдома" зах,мат кашида, чандин достойной онро ба лафзи модариаш баргардонидааст ва дар ибтидои солхри ей мунташир намудааст. Тарчума аз кисмати ба Каюмарс бахшидашудаи асар огоз ёфта, бо боби "Х,укмронии Искандар " поён меёбад. Зайле аз тарчума бармеояд, ин маротиба Аткинсон хднгоми баргардон на танхр вазифаи тарчумон-шоир, балки накши касби асосиаш - ховаршиносиро хам ичро кардааст. Замоне, ки у ба тарчумаи ин ё он кисмати асари Фирдавси мепардозад, вай аввал ба хонанда дар бораи кахрамони марказй хуччатх,ои таърихй пеш меорад. Масалан, Аткинсон пеш аз ба тарчумаи кисми ба Каюмарс бахшидаи Фирдавси огоз намудан, перомуни ин кдхрамони асотирии шоир маълумоти зеринро овардааст: "Тибки ривоятхои сухангуёни к;адим, ки дар "Бостоннома" омадааст, аввалин одаме, ки мачмуаи крнунхо ва фаъолиятхр, вазифа ва ё корхри подшохиро дар Форс чорй кардааст,Каюмарс мебошад. Накл мешавад,ки вай дар миёни кухдо истикомат мекард ва чихрзи либосаш аз пусти хайвонхр иборат буд..."(113,1). Ин сатрхри Аткинсон фишурдаи ин гуфтах,ои Фирдавси аст, ки аз огози достони Каюмарс гирифта шудааст:
Сухангуи дех,к;он чу гуяд нахуст,
Ки точи бузургй ба гетй кй чует.
Кй буд он ,ки дайхам ба cap барниход
Надорад кас аз рузгорон ба ёд.
Магар к-аз падар ёд дорад писар,
Бигуяд туро як ба як аз падар .
Ки номи бузургй кй овард пеш,
Киро буд аз он бартар он шох, беш?
Пажухандаи номаи бостон,
Ки аз пахлавонон занад достон.
Чунин гуфт, к- оин нахустин кулох,,
Каюмарс оварду у буд шох,.
Чу омад ба бурчи хамал офтоб,
Ч,ахон гашт бо фарру оину об.
Битобид аз онон ба бурчу бара,
Ки гетй чавон гашт аз у яксара.
Каюмарс шуд дар чдхон кадхудой,
Нахустин ба кух, андарун сохт ч,ой.
Сари тахту бахташ баромад ба кух,,
Палангина пушид худ бо гурух,.. .(87,28)
К иёси матни аслу баргардони насрии Аткинсон нишон медихад,ки мутарчими англис пеш аз накди шахсияти Каюмарс на танхр аз сарчашмахри дигар, балки андешахри худи Фирдавсиро аз "Шохнома" низ ба назар гирифтааст. Баъди чунин маълумотнома Аткинсон ба тарчума мепардозад. Дар тарчумаи "Достони Сухроб" низ хам у баргардони шеъриро интихоб намудааст ва ин сабаб дошт. Дар замони романтизм, ки у намояндаи он чараён аст, тарчумахри шеърй бештар ахамият доштанд ва хонандагонашон хам сершумор буданд. Ба Аткинсон, ки дар байни адибони англисии асри XIX зиндагй ва эчрд кардааст, ин чараён ба тамоми хусусиятхряш маълум буд. Набояд фаромуш кард, ки романтизм ба мутарчимони давр озодии эчодро фарохам оварда- буд. Ба таври дигар гуем, ин ё он мутарчим дар интихоби тарзи тарчума худмухторй дошт. Аткинсони мусташрик, аз неруи худододи шеърофарини худ истифода намуда, Фирдавсиро ба шеъри инглисй даровард ва бехуда нест,ки дастранчаш дар тули асрхри нуздаху бист борхр, яъне солхри 1886, 1892, 1900, 1901, 1907, 1917, 1926, 1958, 1971 ва гайра манзури хонанадагони англисзабони олам гаштааст.
Нигохе ба тарчумахри баъдина ( нимаи дуввуми садаи 19 ва аввали садаи 20)
Замоне, ки мутарчими фаронсавии "Шохнома" Жюл Мол болои тарчумаи асари Фирдавси захмат кашида, кисматхои аввалини баргардонашро манзури хонандагон мекард, англисхр хам бахри ба хонандагон расонидани тарчумаи арзишмаиди асл ручуъхои натичабахшро пиёда мекарданд. Пас аз таназзули романтизмлш дар кашфи Фирдавси дар Аврупо асос гузошта буд, дар нимаи дуввуми садаи нуздах, англисхр боз чаїїд тарчумаи достонхои чудогонаи "Шохнома"-ро манзури хонандагони худ гардониданд. Соли 1845 Л.С.Костелло "The Rose Garden of Persia"HOM китобе нашр кунонид, ки дар кдтори порадо аз асархри суханварони бузурги Ачам кисматхое аз "Шохнома"-ро низ баргузид. Порахри баргузида дар тарчума "Боги духтарони Афросиёб", "Ба шох", "Подшохии Ч,амшед" ва "Дачв ба Султон Мах,муд" ном гирифтаанд. Мутолиаи матни тарчума со бит мекунад, ки Костелло хунари суханпардозии шоирона доштааст, зеро тарчумахои шеърии англисии у дорой вазну к,офия буда, к,ариб ба нусхаи асл баробар садо медиханд. Ин сатрдо аз шеъри "Дачв ба Султон Махмуд":
Парасторзода наёяд ба кор
Агарчанд дорад падар шахриёр
Сари носазоён барафроштан
В-аз эшон умеди бехй доштан
Сари риштаи хеш гум кардан аст,
Ба чайб андарун мор парвардан аст.
Дарахте ки талх аст вайро сиришт
Гараш барнишонй ба боги бихишт
В-ар аз чуй хулдаш ба хангоми об
Ба бех ангубин резиву шахди ноб
Саранчрм гавхар ба кор оварад,
Дамон меваи талх ба бор оварад!
Ба анбарфурушон агар бигзарй,
Шавад чомаи ту хама анбарй.
Агар ту шавй наздики ангиштгар,
Аз у чуз сиёхй наёбй дигар.
Зи бадгавхарон бад наёяд ачаб,
Нашояд сутурдан сиёхй зи шаб!
Зи нопокзодагон мадоред умед,
Ки зангй нагардад ба шустан сапед! (2,312-313).
Тарчумаи англисии ин шеър чунин аст:
In Mahmood who shall hope to find
One virtue to redeem his mind?
A mind no gen rous transports fill;
To truth До faith,to justice chill!
Son of slave!—his diadem
In vain may glow with many gem
Exalted high in power and place,
Outbursts the meanness of his race!
Take of some bitter tree a shoot,
In Eden s garden plant the root,
Let waters from th eternal spring,
Amidst the boughs their incense fling;
Though bathed and showered with honey dew,
Its native baseness springs to view;
After long care and anxious skill,
The fruit it bears is bitter still. (127,111)
Тарчумаи тахтуллафзи ин шеър чунин мазмунро дороет:
Оё аз дасти Мах,муди чафопеша Кае накуие хохад ёфт?
Магзи бехиммат кучр пур шавад?
Ба ростй, ба имон, хакикати талх!
Руломзода!-Нимточи у
Бо хазорон дурахш бесуд медурахшад,
Нишасти босалобату болобаланди у
Нокасии нажодашро фош месозад!
Каме навнихрли дарахти талхро бигир,
Дар боги бихишт решааш дар хок кун.
Аз чашмаи хаёт об рез
Шоху баргхр кад меафрозанд;
Хдрчанд бо шабнами ширин шуста шуда,
Талхии он бори табиат аст;
Пас аз парастиши зиёду гамхорй
Мева бор оварад хамчунон талх!(Ш.А.)
Ин баргардони шеърии Костелло тарчумаест, ки дар он баъзе андешахри Фирдавси бокд мондааст. Мутарчим ба дарачае худро озод хис мекунад,ки гуё ба сатрх;ои шоири форсу точик назирає навишта бошад. Баргардони шоири англис тарчумаи бадей набуда (харчанд дар солхои 1887 ва 1899 ба такрор нашр шуда бошад хдм), гуё к,итъаи мустак;иле дар пайравии Фирдавси иншо шуда бошад. Вале, бо вучуди ин дар он хдчви Фирдавси ба Султон Махмуд эхсос шуда, шеър будани тарчума маълум мегардад.. Дар замонаш ин тарчумаи Костелло дар рохи машхур гардонидани Фирдавси ба хйси шоири памфлетнавис сахм гузошта буд. Аммо дере нагузашта тарчумаи нави ин порчаи шеъри хачвии шоир тавлид ёфт ва дар Лохур дарч гардид .
Солкой хаштодуми садаи нуздах, бозори тарчумаи "Шохнома" ба забони англисй хеле тафсид. Хонандаи англисзабон имкон пайдо кард,ки дар кироати "Шохдома" озод бошад, яъне дар интихоби тарчума захмат намекашид. Тарчумахри навини "Шохнома" аз чрниби X,. Б. Жаррет, Д.Зиммерн, С.Робертсон, Е.Госсе ва нашрхри такрори тарчумахои Ц. Аткинсон (1886)ва Л.С.Костелло (1887) номи Фирдавсиро миёни англисилафзон хеле машхур гардонид. Х,ар як мутарчими нави Фирдавси сайъ менамуд, ки ба муаллифаш содик; бошад, дар офаридани гуфтахри у хунармандиашро намоиш бидихад, мекушид, ки шоири чангноманависи асилеро биофарад. Дар ин бобат сахми Самуел Робинсон махсус кобили зикр аст. Дар китоби баёзи у "Шоирони Форс барои хонандахои англис"(162) чанд пора аз "Шохнома"-"Андар фиристодани Рои Динд шатранчро ба назди Нушинравон" ва киссаи "Зол ва Рудоба"- тарчума гардидаанд. Ин порча аз боби "Андар фиристодани Рои Х,инд шатранчро ба назди Нушинравон" чунин аст:
Чунин гуфт мубад,ки як руз шох,,
Ба дебои Румй биёрост гох;.
Биёвехт точ аз бари тахти соч,
Х,ама сочу очу хама очу соч,
Х,ама бурч моху хама гох, шох ,
Х,ама боргохаш саросар сипох;.
Х,ама кох пур мубаду марзбон,
Зи Балху зи бомеву аз хар макон.
Чунин огахй ёфт; шохи Х,инд,
Або пилу чатру саворони Синд.
Шутурвор бор аст бо у х,азор ,
Хдме рох. чуяд бари шахриёр.
Хамон гах, чу бишнид бедор шох,,
Пазира фиристод чанде сипод.
Чу омад бари шахриёри бузург,
Фиристодаи номадори сутург.
Ба расми бузургон ниёиш гирифт,
Чдхонофаринро ситоиш гирифт.
Гухар кард бисер пешаш нисор,
Або чатру бо пилу бо гушвор.
Биёроста чатри хинди ба зар,
Бар у бофта чанд гуна гухар.
Сари бор бикшод бар боргох,,
Биёвард яксар дама назди шох,.(3,291)
Таъсири "Шохнома" ба адабиёти англис
Солхри панчрхуми асри XIX, вакте Матео Арнолд хост, ки назми адабиёти англисро аз сафсатабофихр ва ситоишхри бехудаи ашрофзодагону сарватмандон ва хркимон рахрй бахшад, ба навиштани шеъри худ "Сухроб ва Рустам" пардохт. Аммо ин шеъри оригиналии у бо номи Фирдавсй миёни англисхр шухрати хосеро касб кард. Солхри 1903-1904 дар Лондон мач,муаи ашъори М. Арнолд дар 15 чдлд аз чоп баромад, ки дар он шеъри "Сухроб ва Рустам" хам буд. Нашриёти машхури Бостон соли 1905 ва соли 1911 (Бостон, Чикаго, Ню Иорк) онро аз нав чоп ва пешкаши хонандагонаш гардонид. Пас аз ин достонхри машхури "Шохнома" миёни хонандагон ва мактаббачагони Англияву Амрико ба монанди кахрамонхри киссахри юнониву румй машхур шудаанд.
Таваччух ба табиати миф дар асри 20-ум доираи шавкмандони шохдомахонро зиёд кард. Достони "Рустам ва Сухроб"-и Фирдавсй ба фолклори англисй рох, ёфт ва дар он тагиротхои зиёд дид. Вакте ки Арнолд ба ин кисса ру овард, он вакт шоири чавони аншис буд ва дар яке аз мактубхояш (14 апрели соли 1853) навиштааст: "Хрло ба навиштани шеъре машгулам, ки барои ман кайфияте медихад, ки онро х,еч, гох, аз ин пеш х,ис накарда будам". Ва дар мох,и дигар дар мактубе ба модараш низ хабар медихад: "Тамоми ваі ;ти холии худро ба шеъре , ки хрло ба поён мерасад, бахшидам ва чунин фикр мекунам, ки ин бехтарин корест, ки ман то хрл ба поён расонидаам"(20,4).
Ба шеъри "Рустам ва Сухроб", ки аввалин маротиба дар мачмуаи ашъори Арнолд соли 1853 ба нашр расида буд, мутахассисон бахри баланд доданд. Луначарский навишта буд, ки: Матео Арнолд мунаккиди бузург, мутахассисест, ки таъсираш ба мардуми бомаърифати англис - мумкин аст гуфтан, ки ба ашрофони маънавии Англия хеле зиёд буд. Худи у шоири бузург буд ва сафи мухлисонашро хеле зиёд намуд." (20,4). М. Арнолд яке аз аввалинхо шуда дар Англия ба бузургии Толстой ба хайси реалист ва сахтгир дар нисбати хукуматдорон бахр дода буд (1887). У ба эчддиёти Толстой, хеле бахои баланд дода, бо Толстой дар мукотиба буд.
Ба эчодиёти Арнолд шеъри хиндии Бхавадгита сахт таъсир расонид, ки дар он масъалаи асосй гояи таргиби ягонагии чахон мебошад. Шахсе,ки аввалин маротиба дар мавзуи Ориён ба таври васеъ дар Англия маълумот додааст, англиси олмонитабор Макс Мюллер мебошад. Мюллер рафики наздики Арнолд буд ва шояд уро бо намунахри адабиёти кадимаи Шарк. хуб шинос карда буд.
Аввалин маротиба Арнолд бо разми Рустам ва писараш дар киссахои Сэр Уилям Чрнс шинос шуд. Аммо он вактхо кайд кардан зарур аст, ки Арнолд танхо бо шунидани як хикояе ба навиштани чунин достони манзум крдир набуд. У танхо он вакт ба навиштани "Сухроб ва Рустам" камари химмат бает, ки онро ба пуррагй дар макрлаи мунаккиди фаронсавй Сент-Бёв ба нашри Жюл Мол (манзур тарчумаиЖюл Мол) хонд ,ки он дар Париж хеле машхур буд. Макрлаи бузургхачми Сент- Бёв оид ба итмоми чднг тамоми фикрхои нотамоми Арнолдро бо лахзахои зарурй пурра намуд, ки онро Арнолд дар Малколм наёфта буд.
Вакте ки шеъраш руи чоп омад, у аз ин ду сарчашмаи асосие, ки достонро аз онхр гирифтааст, сухан меронад ва бевосита дар пешгуфтори Ч,он Коллерич, ки дар ин чилдаш хает, натичаи онро мебинем. Агар Коллерич ба он акдца буд , ки Арнолд бо андешахои махсуси Сент-Бёв хуб ошност, ин акида бар амал тасдик. шудааст, ки Арнолд аз руи киссаи Фирдавсй кор кардааст. Арнолд тамоми хукукро дошт то бигуяд, ки матн ба хонандаи онруза ошност. Чуноне ки ишора рафта буд, як пораи " Шохдома" бо номи "Soohrab" хднуз дар соли 1814 аз чониби Ч,. Аткинсон тарчумаву нашр шуда буд ва акидахри гуногун оид ба ин достони машхур маълум буданд. Маълум мегардад, ки Арнолд аз руи чунин киссахр шеъри худро сохтааст. А. П. Стенлей ба Ч,. Колерич хакикати хрлро менависад:
"Ба назарам чунин мерасад, ки сарчашмаи китоб санадхоеанд, ки шеъри у аз руи накдхр гирд оварда шудааст. Дар накде , ки Арнолд ба ту кардааст, дар бораи он сухан намеравад, ки у аз кучо бо матни аслй шинос шудааст, шояд бехтар он мебуд, агар шумо нусхаи Шекспир "Плутарх" ва ё худ нусхаи "Морте Де Артур"-и Теннисонро истифода мебурдед." (177,78-81).
Ч,авоби худи Арнолд ба ин савол дар нашри дуюми шеъри мазкураш, ки дар соли 1854 чоп шуд(173), чой дорад. У кайд мекунад, ки аз тарчумаи Жул Мол (пешгуфтори Сент-Бёв) ва сарчашмахри Малколм бо мазмуни ин матн шинос шудааст ва аз кори хардуи онон иктибосхр гирифтааст. У хамчунин илова кардааст, ки у ин киссаи манзумро агар дар забони англисй хам пайдо мекард, аз он истифода мекард . Аз ин бармеояд, ки Арнолд бо тарчумаи Аткинсон ва мулохизахояш низ шинос будааст. Гарчанде услуби шеърии харду шоир/тарчумон аз хамдигар фарк. мекунад. Дар шеъри Арнолд лахзахое хастанд, ки танхр дар шеъри Аткинсон чо доштанд. Уиллиам Стиганд дар шеъри пурбухтони "Кдбри Матео", ки дар пайравии шеъри худи Арнолд бо номи "К абри Хейне" навишта шудааст, Арнолдро "фазлфуруш" номида аст ва уро ба х,айси "асардузд" ба калам додааст:
Аз тарчумахри Шарк, Аз чониби Аткинсон, Мол ё Вон Шак, Аз достони бузурги "Шохнома",
Аз они Х,омери форсиён- Фирдавси Бо иддаое, ки у гуё навиштааст, Аз болои коре, ки Малколм дар наср навиштааст.
Тамоми чизро ландахурона рубардор кардааст (177,79). Дар хакикат, хеле душвор аст тасаввур кардан, ки шоири англис танх,о бо шунидани як кисса ба навиштани чунин як достони калонхач,м омода шуда бошад. Чунонки аз хондани шеъри Арнолд бармеояд, у бо матни достони Фирдавси хеле хуб ва аз наздик ошност. арчанд миёни достони офаридаи Фирдавси ва Арнолд фарки хеле калон ба назар мерасад, ба хдр сурат, мазмунан он мухтавои достони Фирдавсиро муаррифй мекунад. Достони Фирдавси аз гуфтаи шоир оид ба достони фочиавй будани он шуруъ мешавад; шеъри Арнолд аз он дам огоз мегирад, ки аллакай Сухроб бо лашкар ва хамсафонаш дар назди дарёи Ч айхун карор доранд. Аз ин сабаб агар бигуем, ки Арнолд бо баргардони англисии "Достони Сухроб"-и Аткинсонро (1814) хонда ва аз он чизе гирифта, ин чо низ ихтилоф ба назар мерасад. Баргардони Аткинсон аз "омадани Тахмина-духтари шохи Самангон ба назди Рустам " огоз меёбад. Чуноне ки дар боло ишора кардем, Матео барои навиштани шеъри "Сухроб ва Рустам"-и худ аз пешгуфтори Сент-Бёв ва макрлаи дусташ Макс Мюллер ёд меорад.
Бо навиштани достони "Сухроб ва Рустам"-и хеш шоири Викториании англис Арнолд барои омухтани хамосаи бостон "Шохнома" шароит фарохам овард. Мутобики карордоди услуби хамосавй "дар миёни хаводис" субхи рузе, ки Сухроби далер бо падари хеш, ки уро надида буд, дар сахни корзор руёру хох,ад гардид, Арнолд мавкеи набарди Сухроб ва Рустамро дар сохили дарёи Ч айхун огоз менамояд:
And the grey of morning filled the east,
And the fog rose out of the Oxus stream. (152,36)
Тарчумаи тахтуллафз:
Ва субхи тира дар шарк. парешон шуд
Ва туман аз болои оби Ч,айхун бархост (Ш.А.). Тамоми амалиёт дар худуди хамин як руз махдуд аст,ки шиддати бузурги фочиаро таъмин менамояд. Шахсияти Сугроб ва таърихи мухтасари зода шудани у ва баччагии у хангоми сахнаи пурзури лахзаи маргаш ошкор мегардад. Рустами Арнолд, ки иштибохан хдмеша ба худ бовар дошт, ки у падари духтар аст, на падари писар ва хамин тавр, дар ин нусха дучанд хайратзада ва дахшатзадаи хакикат буд. Шаби пеш аз набард бо Рустам - ин хамнабарди ношиносаш Сухроб тамоман намехобад: But all the Tartar camp along the stream Was hush d, and still the men were plunged in sleep Sohrab alone, he slept not: all the night long He had lain wakeful, tossing on his bed; (152,36).
Тамоми лашкари Турон дар назди сохил Ором буданд ва мардумон гарки хоб. Танхр Сухроб намехобид; тамоми шаб У дароз кашида буд бедор, аз як пахлу ба дигар пахлу гашта (Ш.А.). Арнолд Самангони зодгохи Сухробро аз махали курднишинони Озарбойчрн ба калам медихад (152,99) ва Сухроб низ ба Рустам мегуяд, ки модарам дар Озарбойчрн хамрохи он шох., падараш, ки муйсафед аст, маро мунтазиранд" :
My mother, who is in Ader-baijan dwells, With that old king, her father, who grows grey (152,50). Модари ман, ки дар Озарбойчрн нигарон аст, Бо он шохи кухансол, падараш, ки синнаш меравад. (Ш.А.) Рустами Арнолд мардест, ки танхр бо гурур хамрох, аст. Мо уро замоне вомехурем, ки дар зери хайма турніру нишаста, ба кахр омадааст, ки Кайхусрав дигар уро аз дигарон болотар ва гиромитар намегузинад. У танхр бо он ният ба корзор баромад,то овозахр дар бораи он, ки гуе аз