Содержание к диссертации
Введение
I булек. Драматургия эсэрлэренец макропоэтикасы 21
1. Драматургия эсэрлэрендэ идея-тематик максатчанлык 21
2. Сюжет пэм фабула 31
3. Драма эсэрлэрендэ жанр терлэре 42
4. Драма эсэрлэрендэ автор стиле 50
II булек. Драма эсэрлэрендэ текст тезелеше 65
1. Драма эсэрлэрендэ диалог 68
2. Драма эсэрлэрендэ монолог 90
3. Драма эсэрлэрендэ полилог 93
4. Драма эсэрлэрендэ персонажларны характерлау алымнары 97
5. Драма эсэрлэрендэ ремаркалар 111
III булек. Драма эсэрлэре микропоэтикасы 123
1. Фонетик микропоэтика 131
а) сузык авазларныц эйтелеш узенчэлеклэре ; 135
б) сэхнэ свйлэмендэ тартык авазларныц дврес эйтелеше; 147
в) суз пэм сузтезмэ басымы. Свйлэм тактлары. Фразада логик басым 174
г) свйлэмнец тизлеге, ритмы, тембры; 206
д) драма эсэрлэрендэ реплика мелодикасы. 219
2. Лексик-фразеологик микропоэтика 238
3. Поэтик синтаксис 250
4. Драма эсэрлэрендэ автор Ьэм актер микропоэтикасы 261
IV булек. Тел Ьэм стиль - драма эсэрлэренеч жанр поэтикасында 285
1. Сейлэмдэ драматизмньщ чагылышы. 285
2. М.Фэйзинец «Галиябану» драмасы микропоэтикасы 296
3. Мелодрама микропоэтикасы 312
4. Трагедия микропоэтикасы 322
5. Комедия микропоэтикасы 340
а) Характерлар комедиясендэ гротеск чагылышы 350
б) Водевиль жанры микропоэтикасы. 352
6. Трагикомедия микропоэтикасы 361
Йомгаклау 382
Библиография 388
- Драматургия эсэрлэрендэ идея-тематик максатчанлык
- сузык авазларныц эйтелеш узенчэлеклэре
- Драма эсэрлэрендэ автор Ьэм актер микропоэтикасы
- Трагикомедия микропоэтикасы
Драматургия эсэрлэрендэ идея-тематик максатчанлык
Ьэрбер матур эдэбиятньщ (шул исэптэн драматургиянец до) нигезендэ авторныц эйтергэ телэгэн билгеле бер идеясе ята. Эмма матур эдэбиятта ул идея терле образлылыкка, терле вакыйга-ситуациялэргэ бэйлэнештв бирелэ. Масэлан, Т.Мицнуллинныц "Дуслар жыелган жирдэ" пьесасында авторныц эйтергэ телэгэн теп фикере — кешегэ бирелгэн сэлэтне юкка чыгармау, мемкин кадэр тулы ижат дэрэжэсенэ житкеру фикере салынган. Драматург бу фикерне тормышка ашыру ечен эстетик яктан канэгатьлэну хисе тудыра торган, тамашачыньщ куцелен жэлеп итэрлек мифологик вакыйганы — халык телендэ кызык итеп сейленэ торгэн мэзэкне ала. Ягъни, авыл картлары сейлэвенчэ, бер егет аркасына ускэн бекредэн, имештер, ничек котылырга икэнен уйлап, урманда йери. Ьэм шул чак, пэрилэрнец туйларына тап була. Ул кен жомга булуга карамастан, пэрилэр "Чэршэмбе, чэршэмбе!" дип сикерешэлэр, биилэр икэн. Егет карап-карап тора да, аларга кушылып "Чэршэмбе, чэршэмбе!" дип кычкыра. Шунда карт пэри килеп, аныц ни ечен "чэршэмбе" дип ейткэнен сорый. Егет: "Башкалар чэршэмбе дигэндэ, ник мин генэ "жомга" дип кычкырыйм", — дип жавап кайтара. Карт пэри бу жаваптан канэгать булып, аныц бекересен бетерэ, авылдагы иц чибэр егеткэ эверелдерэ.
Менэ бу халык мэзэге, уйлап карасац, тагын да тирэнрэк уйларга алып кереп ките. Кеше уз файдасы ечен намусына хилафлык кылмаска, турысын эйтергэ, туры юлдан барырга тиеш. Бу вежданлыкньщ теп кануны. Эгэр дэ мэгер уз-узецэ тугрылыклы булып калмыйсьщ икэн, синец барлык эшец, талантьщ уцышсызлыкка дучар була. Эстэвенэ, ул уцышсызлыкны курэ торып турысын эйтмэу, тагы да зуррак хатага — ижат жимешен бэялэудэ икейезлелеккэ китерэ.
Чынлап та, Нурислам бу хикэятне дусларына юкка гына сейлэми, ченки ул узе YK Y3 эшеннэн — узе ясаган картинасыннан канэгать тугел. Дусларыннан исэ ул туры сузне — бу уцышсызлык сэбэплэренен, нэрсэдэ икэнен белергэ тели. Лекин егерме еллап дус булып йергэн иптэшлэре аца туры суз урынына, картинаны бер якка калдырып, элеге эшенец темамлануы унаеннан шэраб кутэруне мэгъкуль курэлэр. Эйтергэ кирек, мондый урынсыз мактанышулар, дересен эйтмичэ сэлэтне рухи упкынга сейрэуче куренешлэр ижат интеллегенциясе даирэлэрендэ гене тугел, башка тер Ьенэр эЬеллэре арасында да еш очрый. Драматургньщ эйтергэ телэгэн фикере нэкъ мене шул — ягъни хезмэттэшлэр арасындагы "ялтыравыклы", уз-узецне алдауга корылган менэсэбэтлэр тормышта, ижатта, пэр елкэдэ торгынлыкка китерэ.
Шул рэвешчэ, Туфан Мицнуллин бу очракта мэгънэсе бик тирэн яшерелгэн халык хикэятеннэн файдаланган. Билгеле бер теманы аерым бер образлы ситуация, гыйбрэтле хикэят белэн белдеру хакында В.Шкловский куптэн искэртеп уткен1.
Текстны яки аньщ терлэрен тикшерудэ эчтэлек тешенчэсе, эчтэлек, уй-ният буенча бэйлэнешлэрне, ситуатив багланышларны билгелэу, текстньщ гомуми максаты пем функциялэрен ейрэну кебек ук зур эЬэмияткэ ия (Текст - [лат. textum - ткань, связь (слов)]2; текст — анг. произведение речи, зафиксированное на письме3). Эсернец темага яраклашуы — текстньщ теп билгесе, аньщ асыл сыйфаты, эчтэлеге бэйлэнешен алдан билгелэп куючы фактор. Текстньщ идея-тематик бердвмлеге турында куп тикшеручелэр язып чыга4. Текст язылганда оеша торган, укыганда-тынланганда янадан барлыкка киле торган тематик узок, тематик жирлек дигэн тешенчвлэрне кулланалар.5
Драматургия эсэрендэ "тема" твшенчэсен таныган хелдв, сэнгать белгечлэре аньщ гомум кабул ителгэн, бер гене фикергв киленгвн бэялэмэсен бирмилэр. Кайвакыт, кендэлек сиземлэу буенча, "Текстта нэрсэ турында сейлэнэ?" соравына жавап бируче ацлатманы тема тешенчэсе дип кабул итэлэр. Яисэ, эдэбият теориясеннэн алып, автор тарафыннан "сейлэм субъектыныц "мин"е аша уздырылган чынбарлыкньщ бер фрагменты", тасвирланган предмет, сэнгатьле чынбарлыкньщ элементы бэялэмэсен кулланалар6.
Без биредэ теманьщ тегэллэнгэн теп билгелэрен тикшеругэ тукталмыича, аньщ драматургиягэ кагылышлы якларын, диалогньщ тематик буленешенэ игътибарны юнэлдерэбез.
Драма эсэрлэрендэ теге яки бу мэгълумат тапшыра, сейлэшучелэрнец узара эчке мэгънэви аралашуында аерымланып торган, гомум игътибар узэгендэге предмет, куренешнец исемен, атамасын яисэ нинди дэ булса объектньщ белдерелуенэ тема дип ейтелер.
Текст елешлэрендэге эчтелекнец темасы тормыштагы кара-каршы сейлэшулэрнец суз агышыннан нык аерыла. Тормыш чынбарлыгында диалогик сейлемнец темасы гел узгэреп торучан, терле-терле месьелелерге кагылучан, репликаларньщ теп суздэн читке китуе де ихтимал. Олеге очракта кара-каршы сейлешунец оешуы репликаларньщ бер мегъне тиресене туплануыннан тугел, е ситуация, вакыйга тиресене, аралашуныц (ситуациянец) экстралингвистик элементлары (сейлэм барышында берьюлы утэлуче гамеллер — йез, геудэ торышы, сейленуче хелге менесебэт чагылышы h.6.) белен анлатыла. Шуца куре де, гадеттеге жанлы сейлемде тема ул аралашучыларныц нерсегедер узара менесебет белдеруе диген караш яши. Вакыты-вакыты белен елешче гене чагылып китуче тематик теенлену буенча тормыштагы кара-каршы сейлешулерне гомумен темасыз дип тэ ейтерге була.
Сенгатьле диалогка бер темалылык — сейлемнец бер куренеш, предмет, шехес, вакыйга тиресенде булуы — даимилек хае, ягъни сейлем узгермиче бер эзден ага: вакыйга, куренеш бертекленеп, жеенке формада бирелерге, берниче суз белен гене хебер ителерге, читке куелып торырга, игътибарсыз калып, яцадан торгызылырга мемкин; тик ул бервакытта да тулысынча онытылмый, югалмый. Драма есэренде текст бер узек тиресене жыелып бирелген, бер тематик узекле була. Диалог барышында барлык персонажларга да кагылышлы бер гомум тема буенча перьяклап фикер алышына. hep персонаж шушы билгеле бер тема тиресенде "очраша", аца шушы тема кысаларында яца эчтелек ести ала. Сенгатьле диалог мегъневи кицлеге белен аерылып тора, ченки тема буенча вакыйга эчтелеге тиренде яткан мегъневи багланышларны да ачыклый.
Бер ук теманы бетен багланышлары Ьем нетижелере буенча аерым текст елешендэ генэ биреп бетереп булмый, шуца курэ драматург гомуми теманы ваграк елешлэргэ: аерым кисэк темасына, аерым елеш темасына (микротемаларга) булеп бирэ. Элеге ваграк темалар, авторньщ теп максатыннан (замысел) чыгып, тулаем текстныц терле якларын ачыклауга булышалар. Диалогтагы кисэклэр, аерым елешлэрнец микротемалары билгеле бер эзлеклелектэ теп темага буйсыналар, сэнгатьле диалогны оештыручы лексик берэмлеклэрнец мэгъневи эчтэлеклэренэ нык бэйле булалар.
Драма эсэрлэренец хэрэкэте, кагыйдэ буларак, чиклэнгэн сандагы темаларга, билгеле бер вакыт heM урын аралыгына, аз санлы персонажларга исэплэнеп тезеле. Теманьщ мондый тар, кысан рамкаларда бирелуе кайбер тикшеренучелэргэ драма эсэрлэрендэ темалар репертуары турында суз алып барырга, ягъни бер темалы гына эсэрлэр языла дип суз сейлэргэ урын калдыра.
Гомумэн, тема пэм аны терле яклап максатчан елешлэргэ булу драматург тарафыннан узеннэн-узе ацлашылырлык итеп, уйланып эшлэнэ, тик теп теманы Ьэм елеш темаларын белдеруче сузлэр белэн бирелу дэрэжэсе терлечэ була. Куп вакыт драма эсэренец исеме ук теманы ачыклый (кайвакыт эсэрнец исеме метафорик мэгънэдэ бирелэ). Мэсэлэн, Г.Камалньщ "Беренче театр", "Безнец шэпэрнец серлэре", К.Тинчуринньщ "Сунгэн йолдызлар" (метафорик мэгънэдэге исем), Х.Вахитныц "Кук капусы ачылса" (метафора), Т.Мицнуллинныц "Хушыгыз" пьесаларыныц исемнэре ук драма эсэренец темасын билгелэугэ ачкыч. Алар аша теп вакыйга темасы (яки аца ишарэ) аралашу даирэсенэ кереп китэ, эсэрнец исеменнэн ук беренчел кузаллаулар барлыкка килэ. Драма эсэрендэ тема мэгълумат биру ягыннан гына устерелми. У л терле фикерлэрнец конкретлашуы heM шул ук вакытта фэлсэфи гомумилэштеру, персонажларньщ менэсэбэтлврен чагылдыру юнэлешендэ усэ.
сузык авазларныц эйтелеш узенчэлеклэре
Татар эдэби телендэ тугыз монофтонг сузык аваз [а],[э],[о],[е],[у],[у],[ы],[е],[и]18Ьэм бер дифтонг [ый]19.
[А] авазыныц эйтелеше. Татар эдэби телендэ [а] авазыньщ берничэ терле эйтелеше бар.
Суз башында [а] иренлэштереп эйтелэ. Иренлэшкэн [а] авазын эйткэндэ тел очы алгы тешлердэн артка чигеп, телнец арты йомшак анкауга тимичэ генэ якыная. Иреннэрнец тугэрэклэнеп алга этелуе, телнец арттарак булуы нэтижэсендэ татар [о] сына охшаган киц эйтелешле аваз яцгырый. Иренлэшу, кече тел тартыклары, ирен тартыклары Ьэм сонор тартыклардан сон кечлерэк була: [балан], [ана], [малай], [нарасый]. Суз ахырына таба [о]лашу кими, соцгы ижеклэрдэ [а] саф яцгырый (басым астында килгэндэ бигрэк тэ): [бакчаларда] .
Иренлешмэгвн [а] авазыныц артикуляциясен рус телендэге [а] авазы белен чагыштырып урнаштырабыз. Билгеле булганча, рус [а] авазы иреннернец жеелеп ныграк ачылулары пем телнец алдарак булуы белен аерыла. Театр мэктебе укучылары татар [а] сыньщ шактый тиран тел арты авазы булып яцгыравын узлере ук сиземлилар. Аныц ечен татар пем рус сузлерен чиратлаштырып яцгыратабыз: [Нарый] - [нары],[бар]-[бар], [пар]-[пар], [талы]- [талая].
Театр мектебе укучыларында - терле диалект векиллеренде - [а] авазыныц орфоэпиясен бозу тотрыклы куренеш (аеруча мишэр диалекты векиллеренде, Питреч, Биектау районнарыннан килген укучыларда). Рус мектеплеренде белем алган укучылар да [а] авазын ирен тесмереннен башка рус [а] сузыгына якын янгыраталар.
[А] авазыныц бик нык иренлештереп, арткы артикуляция белен, ирен-ирен [о] га якын сейлеу шулай ук орфоэпик нормага туры килми. Бу хаталар Башкортстан якларыннан булган персонажларны тасвирлаганда актерлар сейлеменде кузетеле.
Бу тер хаталарны тезетуде едеби ейтелештеге пем жирле сейлештеге артикуляция аерымлыкларын чагыштырып курсету уцай нетиж,елер бире.
Язма тел буенча керген алынма сузлерде [а] иренлашмиче яцгырый: [ассимиляция], [апарт], [алогизм]. Билгеле бер теркем сузлерге гене караса да, татар теленец куп кене сейлешлеренец тамыр сузлеренде киц ейтелешле [а],[е] сузыклары урынына [ы],[э], (язуда "е") кулланыла: [бабакый] "бабакай", [алый] "алай",[кегыз] "кегазь".
Актерлар сейлеменде, кайвакыт, "-ганчы/ -генче" хел фигыль кушымчаларында киц [а], [э] сузыкларын тарайтып [ы], [е] формасында яцгырату очрый: [сызгыргынчы] [сызгырганчы], "кейлвгенче", [квйлвгэнче]. Мишэр диалекты векиллвре (Себер татарлары сейлэмендв) булган актерлар сейлэмендэ, киресенчэ, "-ганчы/-гэнче" кушымчаларындагы тар [ы], [е] авазларын киц [а], [э] авазлары белэн алыштырып сейлашу кузэтелэ21.
Килачэк заман хикея фигыль "-ар/-вр" формасында киц сузыкларны тарайту тумышлары белэн Чупрэле, Аксубай, Октябрь, Чистай районнарыннан, Башкортстанныц кенбатыш районнарыннан булган актерлар эйтелешенэ хае: "йазыр" [язар], "кетер" [кетвр].
Киц сузыкларны тарайтуга бэйле орфоэпик хаталардан (Казан арты: Зеленодольск, Биектау, Этне районы; Мари республикасыннан килген булачак актерлар сейлэмендэ) "-мы/-ме" сорау кисэкчэлэрен киц сузыклар: [а], [э] белэн куллануны да атарга кирэк: "сейлиммэ" [сейлимме], "эйтэме" [эйтэме], "укысыннарма" [укысыннармы]22. Бу орфоэпик хата театр мэктэбендэ сорау кисэкчэлэренец басымсыз яцгыравын кунектергендэ, тыцлау-ишету культурасын тэрбияли торган кунегу-уеннар барышында жицел тезэтелэлэр.
[Э] авазыныц эйтелеше. Эдэби телдэ [э] авазы - алгы рэт, тубэн кутерелешле, иренлэшмэгэн сузык. Татар теленец узенчэлекле [э] сузыгын кайвакытта рус теленец киц эйтелешле [э] авазы белэн чагыштыралар, тик [э] - рус [э] сыннан иреннэрнец иркен ачылуы, ацкау белэн тел арасында шактый киц урын хасил булып, резонаторныц кулеме зурлыгы, узенец тар эйтелеше белэн аерыла. [Э] авазын, чыгышлары Мамадыш, Питрэч районнарыннан булган яшь артистлар кебек тараитып яцгыратудан" котылу ечен, шулай ук резонаторньщ кулэмен тагын да арттырып еракка ишеттеру максатыннан да, сэхнэ теле дэреслэрендэ [э] авазын сузнец беренче ижегендэ иренлештереп пем телнец уртасын арткарак кучереп яцгыратабыз. Укучыларга бу авазньщ артикуляциясенэ катнашкан сейлам органнарыныц эшчэнлеге ацлатыла, палатограммалар сызыла24, техник чаралардан да киц файдаланыла. [Э] авазыныц иренлэшебрек яцгыравын кунектеру ечен, укучылардан беренче иэкекте [е] авазы килгэн сузлэрне еш кабатлатабыз, Беренче, икенче ижеклерде [е] авазыныц [е] пэм [э] авазлары уртасындагы сузык булуы сэхнв шартларында отышлы орфоэпик вариант, в вченче ижекте дэ квчле иренлвшуе орфоэпик хата санала. Театр мвктэбенец беренче курс укучылары сейлемендэ [э] авазы белен бейле орфоэпик хаталардан [е] авазын тараитып сейлэудэн тыш, кайбер сузлэрнец азагында [е] не гомумен тар [и] белэн алыштыру кузэтелэ (гади сейлэм куренеше): "безги" [безгэ], "читтин" [читтен], "елбиттэ" [елбетте]. Киресенчэ, тар ейтелешле [и] сузыгын киц [э] авазы белэн сейлэу дэ (Минзэлэ, Сарман, Меслим ягыннан килеп укучылар) - шулай ук гади сейлем куренеше: "бек еркин" [бик иркен], "емэнлек" [иминлек]. Бу тердэге хаталар эдэби эйтелеш чолганышында бик тиз тезэтелэ, орфоэпик норма талэбенэ кутэрелэ.
[У] авазыныц эйтелеше. Сэхнэ теле дэреслеренде куп сейлэшлэрдэ орфоэпик нормаларга туры килген ирен-ирен [у] авазыныц [о] лашып киту мемкинлеге генэ искэртеп утелэ: "юк", "булмый" урынына [йок], [болмый].
Рус теленнэн кергэн алынма сузлэрде [у] авазыныц акустик тесмеренэ укучыларныц игътибарын юнэлтэбез, ченки татар теленде [у] авазы, телнец авыз куышлыгыньщ артынарак китуе собэпле, тубенрек яцгырый.
[Y] авазы эйтелеше. [У] авазыньщ нечкэ пары [у] авазын ейту сехне теле дэреслэрендэ кыенлык тудырмый. Бары тик шунысы бар, мишэр сейлешлеренде бу авазньщ немец телендегечерек умляутлоштерелуе пем елешчэ "е"лбштерелуен искертеп утебез: [езлек] "узлек", [сезлек] "сузлек", [керу] "куру". Укучыларга [у], [у] Ьэм [о], [в], [ы], [е] авазлары арасындагы тецгеллекнец сехне сейлэмендэ диалекталь бизек буларак кулланылуын, емма орфоэпик хата булуын ацлатабыз. Мишер диалекты векиллэре белен аерым дэрестэ hep очракны язып, укып, орфоэпик нормаларны у рнаштырабыз.
[О] авазыньщ ейтелеше. Иреннернец берелеп алга чыгуы, шактый киц аралык ясап, телнец арты йомшак ацкауга якынлашуы, ияк аскарак тешеп, тешлер арасыньщ бераз ачылуы вакытында иренлешкен, тар [о] авазы ейтеле25. Эдеби ейтелеште ике местекыйль фонема бер ук "о" херефе белен белдереле. Киц ейтелешле [о] телнец шактый арткарак китуе, иреннернец heM иякнец кицрек ачылуы, иреннернец тугерекленеп алга сузылуы нетижесенде оеша. Татар сузлеренде тар [о], рус теленнен керген алынмаларда киц [о] ейтелу орфоэпик норма.
[9] авазыньщ ейтелеше. Татар едеби ейтелешендеге [о] ныц нечке пары тар [е] авазы сузнец барлык ижеклеренде де килерге мемкин, тик язуда ул беренче ижекте гене кулланыла. Кенбатыш (мишер) пем кенчыгыш диалектларыньщ кайбер сейлешлеренде башка терки теллердеге кебек, озын ейтелешле [е] сузыгыныц палаталь [р], [н], [ц] авазлары алдыннан [у] итеп яцгырату орфоэпик хата. Ирен гармониясе буенча [о], [е], авазларыныц икенче, еченче ижектеге [ы], [е] сузыкларына кечле иогынтысы орфоэпик норма санала: [оттырдынмы] "оттырдынмы", [елгеереерсец] "елгерерсец" .
[О], [е] авазларыньщ узлэреннэн алда килгэн сузлэрдэге [ы], [е] авазларын иренлэштерулэре шулай ук диалекталь орфоэпик хата: [кочкороп сейли] "кычкырып сейли", [берузе тора] "берузе тора". Артык иренлэштеру куренешен сэхнэ теле дэреслэрендэ орфоэпик карточкалар тозетеп, орфографик сузлек язып двреслибез, в инде иренлэшу артикуляциясен махсус гимнастика белэн дэвамлы кунектерэбез.
[И] авазы эйтелеше. [И] фонемасы иренлэшмэгэн, урта кутэрелешле, алгы рэт сузыгы, ярым тар аваз. Бу авазны эйткэндэ тел уртасы югары кутврелеп алгарак килэ, авыз куышлыгы тараеп, арткы резонатор кицэя (жырчылар кунегулэрдэ [и] авазын бик яратып жырлыйлар), тел очы аскы тешлэргэ тияр-тимэс кала.
Татар эдэби эйтелешендэ [и] сузыгыньщ теп ике вариантын билгелэп була: тар (нечкэрэк) вариант (татар теленец уз сузлэрендэ Ьэм кайбер алынма сузлэрдэ кулланыла: ирен, жил, изи, шик. Алынма сузлэрдэ калынрак варианттагы [и] авазы яцгырый: ихтияж, ихлас, ижтимагый, Берлин. Соцгы суздэ "е" хэрефе киц Ьэм калынрак эйтелешле [е] авазын белдерв; тарих, тарихи, едэбият [эдэбиат] - мондый гарэп-фарсы алынмаларында [и] авазы чыганак телдэге эйтелеш буенча калын эйтелэ. Шулай ук, татар теленец уз сузлэре булган "мина", "синд" сузлэрендэ дэ [и] авазы регресив ассимиляция нэтияфсендэ калынрак вариантта яцгырый.
Драма эсэрлэрендэ автор Ьэм актер микропоэтикасы
Шул ук спектакль до (1976-1977 еллар сезоны) артист Н.Эюпов та [жэнлек] дими, [жэннек] ди: "... Киек женнек тесле боегып..." "Яшь йерэклвр" спектаклендэге бер жырдагы "пэрдэсенлэй" сузен актриса шулай у к [пэрдесеннэй] дип жырлый:
X э т и м э. Тэрэзэцнец пэрдэсеннэй Щиллэр килеп ачмасын...
Г.Исхакыйныц эсэрлэрендэ тешем килеш кушымчасы эледэн-эле угыз формасында, ягъни бугенге татар телендэге "-ын", "-ен" урынына "-ыныЛене" кушымчасы кулланыла:
X в з р э т. Мин ничек мвселман кешенец утпенечене кайтарыйм? (Г.Исхакый. Зелэйха).
Г ы й м а д и. .. мвэзиннец хозурында булуыны курэсем килгэн иде (Шун-да ук).
Пьесаларда сузлэрнен, шулай ук, хэзерге эдэби нормадан читте булган эйтелешлвре куренгэли:
С а ф а. Разыймын егетлэр ... (К.Тинчурин. «Кандыр буе»).
Г а л и я. Минем хурланганым моцынчага кадэр синец мица бала дип ка-равыц иде (Г.Исхакый. «Алдым-бирдем»).
Г а р и ф э. Ул йоклый, щэ, укы, ацарга ахырдан ойтербез. (Шунда ук).
Диалекталь эйтелешлэрдэн аеруча мишэр сузлэре персонаж свйлвмендэ колоритлы янгырый:
Э ж и м. Ацгардъщ? Ылатлап этте ул сэца. Ике колагыца да чыргап куй (Н.Исэнбэт. «Мулланур Вахитов»).
Э ж и м. Ад я, эллэме кияу келэтенэ до баргыц келэми (шунда ук).
Аерым социаль катлау персонажлар телендэ, сейлэшу теленэ хае була-рак, эледэн-эле гади сейлэм сузлэре яки формалары очрый: "Экемэт", "лы-гырдап", "шыкаю", "ефыру" (очырта мэгънэсендэ), "шифырт".
Мисаллар:
Сэмигулла. Соц, экэмэт, мода дип бит инде ... Кыскарак та Гадэттэ, текстны ейрэнгэндэ, авторда булган узенчэлеклэргэ h0M шул ук текстны башкаручыныц ничек сейлэве турында фикер йертвлэр . Бу турыда суз чыкканда авторлар, гадэттэ, шигъри эсэрлвргэ пэм проза есэрлэренэ тук-талалар. Безнец ечен, ейрэну объекты буларак, эпэмиятлесе — драматургия эсэрлэре. Драматургия эсэрлэренец телен тикшеру, шулай ук матур эдэбиятньщ башка жанр эсврлэре тел узенчэлеклэрен ейрэну турыдан туры лингвистикага, аныц да стилистика булегенв ныграк карый. Эмма сэхнэдэн яцгыраган драма эсэрлэре телен ейрэнгэндэ автор тарафыннан бирелгэн тел узенчэлеклэреннэн, бигрэк тэ, фонетик Ьэм грамматик узенчэлеклэргэ игъ-тибар бирелэ. Ченки сэхнэдэ яцгыраган узенчэлекле сейлэм авторныкымы, эллэ артист узе кулланган сурэтлэу чараларымы икэнлеге аныкланмый калуы мемкин.
Автор тарафыннан бирелгэн эйтелеш узенчэлеклэрен барлау ечен, татар драматургиясенец иц куренекле эсэрлэренэ мерэжэгать итэбез. Баштан ук шунысын искэртеп узыйк, XIX гасыр ахыры — XX йезнец унынчы елларын-да язылган (ягъни эдэби телнец стандартлашу чорында язылган) эсэрлэр хэзерге телгэ кучерелеп уйналырга мемкин. Мэсэлэн, Г.Исхакыйныц "Зелэйха" драмасы Татар дэулэт академия театрында хэзерге телдэ уйнала. Э Минзэлэ дэулэт драма театрында исэ, Ф.Эмирханныц "Тигезсезлэр" пьесасы буенча куелган спектакльдэ персонажныц сейлэме, башлыча, автор тарафыннан курсэтелгэнчэ яцгырый.
Г.Камалныц "Бэхетсез егет" драмасында да бугенге телгэ туры килмэгэн фонетик-морфологик узенчэлеклэр бар — аеруча беренче вариантында (язылган елы — 1898), гэрчэ ул узе пьесаныц ахырында мондый искэрмэ бирсе де: "Бегъзе кешелер бу китапны бигрек урам теленде чыгарган икен дип келерлер, белкем. Эмма ни зыян? Келсеннер. Дехи де, шундый бар кешелер де анларлык урам теленде булган китаплар булучылыгы насыйб бул-сын. Ярый ла бар кеше де галим булып житсе, ул чагында фарсыча пем гарепче чыгарсак та зыян юк"102. Эсернец икенче вариантында исе, фонетик-морфологик узенчелеклер бугенге телге тагын да якынрак.
Тел узенчэлеклере ягыннан Г.Исхакый пьесалары аерылып торалар. Аларда, беренчеден, мишер телене хае элементлар булса, икенчеден, классик угыз теле узенчелеклере де бар. Аньщ есерлеренец кайда, ничек сехнеде куе-лулары турында еле гене ейтеп уздык.
Хезер инде башлыча бугенге чорга якын кеннерде язылган пьесаларньщ фонетик-морфологик узенчелеклерене, едеби тел нормаларыннан теге яки бу рэвешче тайпылышлы якларына кыскача гына игътибар итик.
Г.Исхакыйныц персонажлары сейлеменде "-цыз/-нез", "-мыз/-мез" фор-малары еш очрый:
9 х м э д и. Телесенез нишленез, кызыгызны кызганмаса- ныз, телесенез нишленез! (Г.Исхакый. «Алдым-бирдем»).
Гайнижамал. Энкеем, мене монсы кортлы май!.. Мене монсы бал, уз умартамыздан. Энкеем, кап еле! (Г.Исхакый. «Зелейха»).
Шундый ук формалар — Г.Камалньщ "Бехетсез егет"енде де бар:
Ж, е м и л е. Закирны тапмадыцызмы? Яки берер хебер ишетмеденезме? (Г.Камал. «Бехетсез егет». 1 вариант).
Ж, е м и л е. ...Безнец уземезде де бераз гаеп бар (Г.Камал. «Бехетсез егет». 1 вариант).
Г.Исхакыйда шулай ук иске ейтелешлернец "аст/ест" формалары да юк туге л:
Эхметдан. ... Мене хэзер шунарга "урман аст"лары разый булалар (Г.Исхакый. «Зелэйха»).
Шул ук авторда "егълама", "ягъмур" кебек иске ейтелешлерне де куреп була:
Сэлимжан. ...Егълама, Зелэйха (Г.Исхакый. «Зелэйха»). Я ш ь у р ы с. Ансыз да бу елда ягъмуры булмый, вакытында жиле бул-мый (Г.Исхакый. «Зелэйха»).
Г.Камалньщ "Бэхетсез егет" драмасындагы беренче вариантында да шуца охшаш эйтелешлэргэ тап булабыз:
Ж, э м и л э. ... Сон, сез аньщ тугърысында бер хэбэр дэ ишетмэдецезмени? (Г.Камал. «Бэхетсез егет». 1 вариант).
Ж, э м и л э. ...Эувэле яхшы исем куймак, аннан сон. гыйлем угрэтмэк, аннан соц нэселе яхшы жирдэн ейлэндермэк (Г.Камал. «Бэхетсез егет». 1 вариант).
К.Тинчуринньщ "Зэнгэр шэл" мелодрамасында, Н.Исэнбэтнец "Хужа Насретдин" комедиясендэ нем шулай ук Ш.Камалньщ "Хажи эфэнде ейлэнэ" комедиясендэ дэ шул чорныц руханилар яки шулар тирэсендэ чуалып йеруче кешелэрнец сейлэмендэге фонетик-морфологик узенчэлеклер кузгэ чалына: Д э р в и ш. ...Бу дэрденэ дэва булмас! (Н.Исэнбэт. «Хужа Насретдин»). Хажи. Чвн адэм щэннэтэ керди Юэк;а дэулэтлэри ирди, Каму ишеклэри курди, Идэрди шекер илэ ихлас. Бакып курди аны иблис, Хвсвд кыйлдый идеп тэлбис. Аны белмэс иде адэм Илэрди зикер илэн ихлас.
Трагикомедия микропоэтикасы
Татар драматургиясенде комедия пэм драма жанрыныц куп терлэре беренче урында булуы белэн беррэттэн, Н.Добролюбов термины белэн эйтсэк, «катнаш пьесалар» да куп ижат ителгэн. «Моцсу комедия», «трагик комедия», «дэпшэтле комедия», «трагик фарс» исемнэре белэн татар драматургиясенде эсэрнец эчке структурасына салынган комик жегэрле трагедиялэр - трагикомедиялэр до бар.
Татар театр белгечлэре, эдебият галимнэре трагикомедия турында Т.Мицнуллинныц «Элдермештэн Элмэндэр» моцсу комедиясе сэхнэлэштерелгэч (Г.Камал исемендэге Татар дэулэт академия театры, 1976, режиссеры - М.Сэлимжанов, художнигы Э.Закиров, А.Монасыйпов музыкасы) «авыз ачтылар».
Рус эдэбият белемендэ трагикомедияне персонажлары бер жанрга да туры килмэгэн, вакыйгалары пэлакэт белэн тегэллэнмэгэн, сейлэм стиле ягыннан югары рухлы трагедия теле Ьэм илтифатсызрак яцгыраган, кендэлек сейлэмгэ якын комедия теленнэн оешкан катнаш пьеса дип бэялэргэ омтылыш ясыйлар45.
«Келке келэ киле, артыцнан куа килэ» яки «Денья куласа, бер эйлэнэ, бер баса» дигэн татар халык мэкальлэре безнец тормышыбызда, шулай ук сэхнэдэ дэ, трагикомизмга урын барлыгы, трагикомизмныц объектив яшэешен, табигыйлеген раслый. Н.Исэнбэтнец мелаем келудэн ироник яцгырашка житкэн «Хужа Насретдин», «пижрэт» комедиялэрендэ дэ трагик мизгеллэр тулып ята, режиссерлар, актерлар аларны кузгэ ташланырлык итеп тасвирлыйлар. Билгеле, бу тешенчэлэр - комиклык пэм трагиклык - бер яссылыкта яши, замана талэбе, шул ук вакытта, комедия жанрында язылган есер булса да, тормышчан жегэре кечле булган трагедия жанрыньщ чагылышы.
Трагикомиклык барыннан да элек ирония тешенчэсе белэн тыгыз багланышта. Эдэби ижат процессында ирония узенчэлекле местэкыйль категория, юнэлеш булып оешкан. Трагикомиклык тешенчэсенэ дв ирония ныграк утеп керэ, аньщ объектив сэбэплэре де юк тугел. Т.Мицнуллинньщ «Элдермештэн-Элмэндэр» всэрендэ Элмэндер картньщ «ейлэнэм» дип йери башлавын сурэтлеу яшьлеген сагынган, узган гомеренэ намус кузлегеннэн 6eha бирергэ омтылган картны ацларга да тырышмаган ижтимагый мохитэн авторныц аянычлы колуе ул. Элмэндор картньщ Эжэлне шаяртуларындагы хэл итеп булмаслык капма-каршылыкларньщ, кайбер куренешлэрнец гротеск алымы белэн чагылдырылуы, шулай ук, читлэтеп колу алымына корылган.
Драматургиянец пэрбер жднрыннан аермалы буларак, трагикомедия билгеле бер дэвер - тарихи болганчык еллар нэтижэсе пэм шул жэнжаллы чорны тулаем чагылдыручы жанр да булып тора. Юкка гына аны «кара комедия», «чернуха» дип тэ атамыйлар46.
З.Хэкимнец «Курэзэче» трагикомедиясендэге бабасы нигезенэ кайткан теп капарман Хэнэви авылдагы узгэрешлэргэ гажэплэнэ:
X э н э в и. ...Туктаган монда, нэрсэдер югалган.
Авылдашларыньщ югалган куцел кыйммэтен эзлэп аптырауларына жавапны ул узе ук бирэ:
Хэнэви. Кешегэ пэрвакыт емет кирэк. Э емет яшэсен ечен изге тешенчэлэрнец булуы зарур. Тикмегэ изгелэштерми бит халык тешенчэлэрне. Табынса гына еметле була кеше. пэм еметле булса гына яши дэул.
Шул ук эсэрдэ яшисен яшэген Галеветдин карт та, узене курсетелген игътибардан яцадан тернеклэнеп киткэч, аек акыл белен заманга бея бире:
Г а л э в е т д и н. ... Мине бит гомер буе санга сукмаска тырыштыгыз. Аклар ягында сугышкан булсам яхшырак булганмы, кызыллар ягында сугышсам дересме, мин инде хезер буталып беттем. Ченки мин гаепле тугел бу илнец буталчыклыгына.
Трагикомедиялерде явызлык та, мерхеметлек те узлеренец кенкрет мегънелерен, еЬемиятлерен жуйган кебек булалар, терле шик-шебіїелерге, ике яклы карашка, беяге урын калдыралар. Трагикомедияде бу хислер, бу тешенчелэр, башка жанрларда кушылган килеш булсалар да, аерым-аерым яши башлыйлар кебек.
XX гасырньщ 80 нче еллар трагикомедиялеренде ехлекый кыймметнец чиклере таркалу, деньяны Ьем андагы шехесне кузаллауньщ чагыштырылучан, узгеручен булуы суретлене. З.Хекимнец «Курезече» эсеренде персонажлар да бу турыда искертелер:
Габдрахман. Йе, тагын берэр гайре табигый куренешке кузец тешмэдеме. Эйт еле.
X е н е в и. Ленин белен мечет янеше басып тора...
Зэки. Мечетне мафиозник Равил салдырды. Ана барыбер. Ул еле мечет манарасы урынына Ленинньщ узен де бастырып куя ала.
Мерфуга. И Ходаем, янеше торсалар ни булган?
X е н е в и. Мин де каршы тугел. Эш аларныц бергэ басып торуларындамыни! Ьейкел де кошлар утырып буялып беткен, мечетке де кеше йерми. Ничектер мона беркем де игътибар итми шикелле.
Трагикомедияде читлетеп карау алымы бик кечле. Шул себепле анда сейлемде ирония, гротеск, актер уенында буффонада элементлары, тамаша рухы хекем сере. Шулай ук трагизм белен комизмны берлештеруде нык каршылык курсетуче сейлемнец тубен стиле - жаргон, кенделек жанлы сейлем, эдеби нормага сыймый торган сузлер, каламбур, тузга язмаганлык (абсурд) поэтикасы узенчэлеклэре Дэ кузэтелэ. Тик эле аталган сейлэм алымнары трагикомедиянец жанр талэплэре тугел, э авторныц диалог оештыруда трагикомик бербетенлек тэшкил итуче иронияне тудыручы алымнар. Трагикомедия жанрын барлыкка китеруче теп узенчэлеклэрнец берсе - текстньщ эчке, сейлэмара мэгънэсе.
Хэзерге кендэ трагикомедияне якынлашучы пэлакэтен белеп торган замана кешесенен бу тойгыга ирония белдеруенэ, котылгысызлыкны сыктамыйча жинеп чыгуына соклану яшэтэдер. Трагикомедияне кайбер белгечлэр «трагик ирония» яки «гротескныц драма рэвешендв чагылышы» дип тэ атыйлар, «яшерен ирония» («иронический подтекст») дип то бэялилэр.
Белгэнебезчэ, эстетика тегълиматында трагик ирония Ьэм комик ирония категориясе дэ яши. Мэсэлэн, Элмэндэр карт Эжэлне хэйлэлэп, куптэн ж,инеп килэ, тик анын, уз вафатына якынлашуын укучы (тамашачы) белеп тора. Бу куренешлэрне кузэтеп утырган тамашачы - белеп, уз хэленец мешкеллеген «ацламаган» Элмэндэр карт белмичэ трагик ирония халэтен кичерэлэр. Т.Мин,нуллинньщ «Элдермештэн Элмэндэр» эсэре комизм жирлегендэ. Характерлар комедиясе Ьэм очраклылык комедиясе булган кебек, «Элдермештэн Элмэндэр» эсэрендэ теп капарман кендэлек, кунегелгэн ситуациялэрдэ дэ терле кызык хэллэргэ тарып, аларны узе ук оештырып, тормыштан тэм табып, рэхэтлэнеп келеп яши. Шулай ук очраклылык комедиясенэ туры килерлек мисалларда элеге эсэрдэ куп (Эжэлне «дачаныц» икенче катына мендермичэ, Элмэндэрнец баскыч белэн уйнавы; эче бал эчертеп, умартага ябып куюы h.6.). Гомере буе бэхеткэ омтылып та, кеше бэхете ечен тырышып та, сугышта вафат булган улларыньщ бэхетлэренэ «хакы» булып та, туксан яшьтэн артык яшэмэскэ тиешлеге - Элмэндэр карт язмышыныц трагизмы - икенче кузлектэн Караганда трагик конфликтный, эчке келкеле суруен ачыкларга ярдэм итэ. Элмэндэр уз гомерендэ ижтимагый Ьэм шэхси изге эшлэр куп кылган мэхэббэте тешкэн Йезембикене бехетле итеп, яратып яшэгэн; туган илен яклап ике тапкыр Эжэлдэн котылган; II Бетенденья сугышы чорында авыл халкын ач улемнэн коткарып калган; узе белэн булган авыр хэллэргэ шаяртып карарга кунеккэн, тормыштан еметен жуймаган хер кунелле карт. «Ала карга» жырын Илдус исемле курше малаена ейрвтеп, Элмвндэр карт ана, килочэк буынга, узенец рухи деньясын булэк итв. Биредэ драматург реаль тормыш heM романтик кузаллаулар арасындагы каршылыкка ироник караш ташлап трагикомедия жанрыньщ бер асыл сыйфатын тудыра. Эйтеп узылганча, деньяга теге яки бу терле караш сайлау, драматургныц уй-ниятенэ гене тугел, бактьщ исэ, элеге карашны узлвштеругэ, укучы -тамашачыньщ тэнкыйди фикеренэ дв бейле. Трагик капарман да, комик каЬарман да уз куцел деньялары белэн канэгатьлэнеп, килешеп кенэ яши алмыйлар. Ьэрбер вакыйга-куренештэ канун дэрэжэсендэге тыюлар, ниндидер кагыйдэлэргэ шэхес гамеллэренец туры килеп бетмэве трагик яки комик нэтижэ бирэ. У л гына да тугел, вакыйгага, ниндидер эш-гамэлгв менэсэбэт белдеру, бэялэу ике яклы була. Куп очракларда таркатып булмаслык хис халэте мелодрамадагыча шулкадэр квчле чагыла. Лэкин мелодрамадагы кунелне тетрэндерерлек хис трагикомедиядэге фэлсэфи югарылыкка - котылгысызлыктан ачы келугэ эйлэнми. Мелодрамадагы ачыктан-ачык терлечэ «тамаша уйнау», хэттин ашкан, дереслеккэ якын да тормаганча арттырылган колке хэл, я булмаса канлы, куз яшьле куренеш, яшерен серлэрнен ачылуы, гадвти булмаган, коточкыч хеллэр, фажига ахыргача комик яисэ чын-чынында трагик булып яцгырамый. Бу тешенчэлвр мелодрамада бер-берсенв каршы куелалар, тик бер образда, бер куренештв берлэшэ алмый.