Содержание к диссертации
Кереш 3
Беренче булек
Ш.Галиев шигырьлэрендэ металогик алымныц кулланылышы 12
І.ІЛирикада 13
1.2 Балалар ечен язылган шигырьлэрдэ 43
3.2 Юморда 58
4.2 Дыр текстларында 64
Икенче булек Шигырь текстында автологик алым
2.1 Ш.Галиевнец туры мегыюле сузлордон сурот ясау узенчолеге . 69
2.2 Гади сейлэм сузлэре вченче булек
Шигырь текстларында халык авыз иждты ж,эуьэрлэре
3.1 Фразеологик эйтелмэлэр 86
3.2 Мэкалььэм эйтемнэр 92
Дуртенче булек
Ш.Галиев шигырьлэренец поэтик синтаксисы
4.1 Инверсия 101
4.2 Антитеза 106
4.3 Градация 109
4.4 Риторик сорау ьэм ондэулэр 113
4.5 Эллипсис 116
4.6 Кучеру 118
4.7 Кабатлаулар 119
4.8 Синтаксик параллелизм 128
4.9 Хиазм 129
Бишенче булек
Ш.Галиев шигырьлэренец ритмикасы 132
Йомгак 158
Библиография 167
Введение к работе
"Поэтик есор куп очракта шигырь белен языла. Эмма аныц проза яки драма формасында язылганнары да була. Мэсэлон, рус эдиплэренэ мерэж;эгать итсок, Гоголь, Тургенев, Гончаров кебилэр назым белон иштиЬар итмэдеге холдэ - ди Г.Ибрапимов, - тарихи эдэбият аларны беек рус шагыйрьлэре, дип атый, язган эсэрлэрен "безнец хакыйкый шигырьлэремездер", - дип карый1.
Шулай да проза яки драматургия никадер поэтик булса да, шигырь тозелешеппэн аерыла: аныц билгеле бер ритмга салынуы, формасы, еш кьтна рифмалы булуы - бары тик аца гына хае узенчэлек . Шулай да нерса соц ул шигърият? Гегельдэ мондый билгелэмо бар: "Шигъриятле сонгать эсэренец гузэллек иж,ат иту Ьом шул гузеллектон лоззэт табудан тыш пичнинди максатьт юк"3. Яки икенче бер фикер:"Шагыйрьдэн могаллимлек талэп кыйлынмый, ул тегълим вазыйфасы, ягыш фэлеэфо сату ило мэкалиф тугел. Дерес, шагыйрь философлар бар. Лэкин донья аларныц берничвеен гене бело. Ул артык местэсна талантлар. Эгълэбта исо шагыйрь ввгазь во твгълимнон азат була. Ацардан кицэш, рэпбэрлек кетелми, бэлки авызыннан хэсэн, ж,омил коелуы телэнэдер"4.
Гомумон, поэзия ул, иц беренче чиратта, эстетик категория. Ченки поэзия ечен сойлэм текстындагы фраза тезмэлоренец образлы булуы, бетен бер текстпыц персонаж образын тасвирлауга корылганлыгы, укучы зиЬенендо образ турында нинди дэ булса фантазия уятуы кирок. Шунсыз поэзия юк, бары тик ритмлы-рифмалы гади назым гына барлыкка кило.
С. Джонсон фикеренчо, "поэзия - эстетик канегатьлелек Ьем хакыйкать белен берлекто укучы фантазиясен уятучы сэнгать"5. Гомумон алганда, поэзия ул - Ьорвакытта да кинаяле сойлем. Чонки шигырьде башка жанрга Караганда троплар чагыштырмасы кубрек кулланыла (метафора, метонимия, синекдоха, гипербола, ирония, литота, метафорик эпитет, аллегория, перифраз). Шигырь язуньщ тагын бер узепчолеге: югарыда ейтеп утелген троплардан (металогик алым) тыш, туры мегыюдоге сузлерне гене кулланып (автологик алым), тирен кичерешлерне чагылдырган шигырьлер язу. Шигьриятте элеге момкинлеклердэн файдаланып ясалган образлы суз, аны сонгатьнен узенчелекле меїшм бер торе итеп курсето.
Хезмэтнец фонни яцалыгы А.А.Потебия болай дип яза: "Поэзияде сонгатьлелекнец башлангычы телнен некъ мено узенде Ьом аньщ туктаусыз усешенде, херокетенде. Ул иске, Иоркемгэ билгеле сузлэрдон таныш булмаган, ят, узенчэлекле суротлэр ясаганда туа. Ьом ул суз, сурот сенгатьле телнен бизеге гене тугел, е поэзиянен нигезе"6. Шулай ук борынгы кенчыгыш Ьом татар поэзиясендо ук шигырьне хикметле суз вйту чарасы, ягъни чиченлек итеп карау булган. Шигырь некъ мене шул хасияте белен укучы яки тыцлаучыньщ ацына тоэсир ито, аны хис Ьом акыл доньясында йездеро. Икенчедон, поэзия телебезнен лексик байлыгын устеру, баету чыганагы булып санала ала. Куп кенэ талантлы шагыйрьлеребезнен сенгать дережесено житкереп ижат ителген осэрлере мона мисал булып тора. Эмма едоби тонкыйтьто аларнын кубесе еле поэтик яктан ейренелмегон. Элего кадер байтак филологлар матур едебият осврлорен суз теркемнэре Ьэм сузлернец килеп чыгышы ягыннан гына ойронделор, о едобиятчылар бары тик осернец идея эчтелегене гене игьтибар иттелер. Нотижеде, поэтик шигырьлер тулысынча сенгать есере дврожесендо тикшерело алмады. Шуда курэ соцгы елларда эдобият поэтикасы да пом осврнец тел поэтикасы да ( аны башкача липгвистик поэтика дип то атыйлар) аерым вйронелуго кучте. Без дэ бу фвнни хезмотебездо халык шагыйре, Г.Тукай исемендаге Деулат, Г.Х.Андерсен исемендоге халыкара одоби премиялэр иясе Ш.Галиев поэзиясен комплекслы рэвеште, анда тел чараларыныц билгеле бер идея-эстетик максатта ни ровешле кулланылуьша игътибар итеп, шагыйрь ижатын липгвистик поэтика юнэлешендэ тикшерергэ алындык. Башлыча аны поэзия теле дип те ойтолер . Хезмотнец яцалыгы, беренчедон, шунда булса, икенчедэн, Ш.Галиев эсэрлэренец теле татар филологиясендэ элегэ кадор ныклап ейренелмегон. Дврес, аныц турында тонкыйть мэкалвлэре, терле эссе, очерклар аз тугел. Аларныц Ьэрберсендо шагыйрьнец талантына, аныц ижат квченэ, уткен калэменэ сокланып карау сизелэ. Т.Галиуллинныц "Еллар юлга чакыра", С.Хокимнец "Уз тавышыц белон, Н.Юзиевнец "Шигърият деньясында" Р.Кукушкинныц "Канатлы денья", Р.Сибготнец "Шэукэтлек", Г.Ахуновныц "Шагыйрь ачкан донья", А.Яхинньщ "Озак яшэунец сере", Р.Мицнуллинныд "Кадерен белгэннэрго" Ф.Габидуллинаныц "Шагыйрьгэ суз житоме?" Р.Корбанныц "Балаларньщ халык шагыйре" Х.Туфанньщ "Килочэкко барырлык ижат" h.6. хезмотлор оно шундыйлардап. Аларныц барысында да шагыйрьнец ижаты эдэбият кузлегеннэн чыгып ейрэнелгэн. Кемнэрдер Ш.Галиевкэ нечкз хисле лирик, икенчелэре - талантлы балалар шагыйре, еченчелэре исэ тапкыр телле юморист итеп карыйлар. Тэнкыйтьчелэр эдип ижатыныц тематик ягына, ул темаларныц чишелешенэ кубрэк игътибар итэлэр. Шул нисбэттэн куп кенэ шигырьлэрен тикшереп, аларга узлэренец бэялэрен бирэлэр. Э менэ Шэукэт Галиев эсэрлэренец тел узенчэлеклэрен ейрэнгэн хезмэтлэр элегэ куренми. Э без олеге фонни хезмотебездо, Ш.Галиев шигъриятенец лингво-поэтик чараларыи системалы рэвешто ейрэнеп, бары тик аца гына хае узенчолеклорне билгеледек. Аныц суз сонгатено алып килгэн яцалыгын аерып курсотергэ тырыштык.
Ш.Галиев - 60 нчы еллардан алып татар поэзиясендо ейдэп баручы эдиплэрнец берсе. Эмма куренекле шагыйрь булып танылганчы, ул шактый катлаулы тормыш Ьэм ижат моктобе уза.
Шэукот Галиулла улы Ьидиатуллин 1928 елныц ноябренде Татарстанныц хозерге Апас районы Олы Бакырчы авылында туа. 1943 елда жидееллык мэктэпне тэмамлый, эмма втисе Беек Ватан сугышында пэлак булу собэпле, укырга мемкинлеге калмый. Ике ел колхозда эшли: гади колхозчы, бригадир ярддмчесе, учетчик, урман кисучелэр бригадиры.
1945-1949 елларда Ш.Галиев СССР азык-телек озерлоу министрлыгыныц Кайбыч район булекчэсенде статист, финанслар буенча хисаплау эшлоре модире булып эшли. Шул чорда беренче шигырьлорен яза башлый. 1949 елныц мартында аны "Колхоз бригадасы" исемле тебок газетасы редакциясенэ жаваплы соркотиб итеп билгелилор.
Ш.Галиев киц одэби жэмогатьчелеккэ 50 еллар уртасыннан гына могълум була. 1953 елныц козендо Казанга кила пом алты ел буена "Чаян" журналында эувэл гади одоби хезмэткэр, соцыннан булек модире булып эшли. 1954 елда "Яца кейлэр" исемле беренче жыентыгы басыла. Кечкенэ кулэмле бу басмада яшь шагыйрьнец ижади омтылышларын, индивидуаль йозен шактый ачык тосмерлэп, Э. Фойзи узенец рецензиясепдо: "Ш.Галиевнец жыентыгы безнец поэзиядоге бик куп бер торле иске кейлор арасында узенэ колак салырга можбур ито торган "яца кейлор" булып яцгырый"8, - дип белдерэ. Танылган шагыйрьлэр Э.Фойзи, С.Хоким игътибары Ьом кицошлоре аны ижатка тагын да рухландыра: ул яцадан яца жыентыклар бастыра башлый ("Эткойго хат", "Кичке утлар").
70-80 елларда Ш.Галиев ижатында юмор-сатира мопим урын ала. Шагыйрьнец бу олкодо тиз арада уцыш казануларыныц сере турында уйланып, С.Хоким болай яза: "Кайбер яшьрок буын шагыйрьлэрендо тырышып тырышып юморист булырга азаплану сизела. Лэкин юмор ул шагыирьнец табигатендо булырга тиеш. Ш.Галиевтэ чын мэгънэсендэ халыкчан юмор9."
Хезмэтеннон аерылмыйча укып, 1956 елда эшче яшьлэр кичке урта мэктэбен тэмамлый. 1959-1961 елларда исо Мэскэудэ СССР Язучылар союзы каршындагы югары одэби курсларда белем ала. Аны тамамлап кайткач, 1971 елныц ахырыпа кадэр, профессиопаль язучы сыйфатында, фэкать эдэби ижат эше белан гена шегыльлэнэ. 1971-1984 елларда Татарстан китап нашриятыныц матур адабият редакциясенэ житэкчелек итэ.
Ш.Галиевнец шундый купкырлы пэм шигъри мэктап утуе балалар эдэбияты мэйданында да узен танытуы очен ныклы нигез була. "Алтмышынчы елларда телсез калган татар балаларыныц телен ачкан шагыйрь ул. Кистереп эйтэ алам: Ш.Галиев денья балалар адэбиятыныц куренекле вэкиле. Бернинди ташламаларсыз айтэм! Ьам аныц исемен А.Барто, С. Михалков, Морес Карем, О.Вациентис, К.Тэцрекулиев, М.Кэрим, Э.Успенский кебек дэрэжэле адиплэр белан беррэттэн куям. Шэукат аганыц ижаты аларныкыннан пич кенэ дэ ким тугел, киресенчэ, кайберлэреннэн купка югарырак та эле. Э мена узебезнец татар эдэбиятында аны фэкать Тукай, Алиш, Исанбэт исемнэре белэн генэ янэша куеп була"10.
Накъ мена татар балалар адэбиятын устеру юлындагы нэтижале хезмэтлэрен куздэ тотып, 1972 елда Ш.Галиевка Татарстанныц Г.Тукай исемендэге Дэулэт премиясе бирелэ, а 1980 елда рус теленэ тэржемэдэ чыккан "Заяц на зарядке" ("Куян кунегулэр ясый") китабы очен ул 1982 елгы халыкара булоккэ - Г.Х.Андерсен исемендэге дипломга лаек була. 1984 елда ВЛКСМ Узэк комитетыныц А.П.Гайдар билгесе белэн булэклэнэ. 1996 елда аца "балалар эдэбиятындагы олы казанышлары очен" А.Алиш исемендэге булэк бирелэ.
Ш.Галиев терле елларда Татарстан язучылар берлеге идарэсе эгъзасы, яшь авторлар белан эшлэу комиссиясе роисе, балалар эдэбияты остаханосе житэкчесе hoM РСФСР язучылар союзыпьщ юмор, сатира советы, Г.Тукай исемендэге Дэулэт булоге комитеты вгъзалары була.
Татар эдэбиятын устерудэге хезмотлоре очен "Почет билгесе" ордены, "Хезмвттэге батырлык очен" медале белэн булоклоне. 1941-1945 еллардагы хезмэте очен " Кицугэ - 50 ел" медальлэренэ лаек була.
Татарстан Республикасы Президенты Указы белэн 1995 елныц 2 июнендэ Ш.Галиевкэ татар одэбиятын устерудэге казапышлары очен "Татарстан республикасыныц халык шагыйре" дигэн мактаулы исем бирело.
Сайлап алынган теманыц Ьэм тикшерунец актуальлеге
Шигырьнец Ьэм, гомумэн, матур одэбиятныц теп коралы - суз. Язучы аны уйлап тапмый; ясамый, нигездэ, билгеле бер телдэ сойлэшучелэр ечеп уртак булган тел хэзинэсеннэн ала. Лэкин бетен авырлыгы шунда: Ьэркемгэ мэгълум бу сузне эдип ничек итеп куллана? Нинди мэгънодэ куллана? Аны ничек итеп, кая урнаштыра? Ягъни язучы каломе аша суз ни рэвешле сурэтко эйлэнэ. Нокъ менэ шушы хасияте аша пэр язучы шэхси ижаты белен милли эдэби телне формалаштыруга Ьэм устеругэ узеннэн елеш кертергэ тиеш. Бу уз чиратында филологларны, тел белгечлэрен язучыныц телен, аньщ укучыга тээсир иту кечен ойрэнугэ этеро. Бу уцайдан татар тел белеменде Ж.Вэлидинец К.Насыйри Ьэм Г.Тукай теллэрен ейрэнгон хезмэтлэре игьтибарга лаек.11 Рус тел белгечлэре В.В. Виноградов, Л.А.Булаховский, А.И.Ефимов Ь.б. лар татар телчелэренэ язучы Ьэм шагыйрьлэр телен ейрэнудэ урнек булып тора.
60 еллардан башлап татар язучыларынын, теллэрен ойрэну, стилистика, поэтика буенча Э.Исхак, М.З.Зокиев, С.Ш.Поварисов, А.Г.Ишмуратов, И.Вэлитова, В.Х.Хаков, Х.Р. Курбатов, Ф.С.Сафиуллина, Н.Юзиев, М.Бакиров, СМ. Ибрагимов Г.Эмиров Ь.б. зур эш башкардылар. Г.Тукай, Ь.Такташ, Х.Туфан поэзиясе, олкэн буын шагыйрьлэребезнец теле ойрэнелгон. Бугенге кондэ яшоп ижат итуче шагыйрьлэребездон Р.Фэйзуллин, Р.Харис, Г.Афзалньщ ижаты, шигъри теле буенча хезмэтлэр язылган. Шуца да карамастан, язучы Ьэм
шагыйрьлор теле тиешле дерэждцо ейранелеп бара дип Ьич кенэ дэ эйта алмыйбыз оле. Мэсэлэн, узенец ярты гасырдан артык гомерен ижатка багышлаган аксакал шагыйребез Ш.Галиев ижаты монографик планда ойрэнелмэгэн. Р.Миннуллин узенец бер мэкалэсендэ болай дип язгаи иде: "Ш.Галиев эдэбиятта уз сузен куптэн ойтте инде. Берогейле итеп ойтте. Оле дэ эйтэ тора! Эмма аныц иж;аты турындагы иц кирэкле, иц саллы суз олего эйтелмэгэн. Аныц турында монографиялэр, диссертациялор элегэ язылмаган. Килочэк буын галимнэрено купме эш! Шагыйрьнец узенчэрэк эйтсэк, кадерен белгэнпэрго купме байлык, купме хэзинэ!.."12. Чынлап та, шагыйрьнец шигъри теле белэн кызыксынып, аерым хезмэт язучы булмаган. Ш.Галиев шигырь текстларында суз кулланылышы, аныц сурэт ясау мемкинлеклэре, егэре, кече лингвистик тикшеренулор кетэ.
Безнец максат: Ш.Галиев шигырь текстларында кулланылган сузлэрдэге образлылык Ьэм суз ярдомендэ образ ясау юлларын ейрэну (автологик Ьэм металогик алым); аныц ижатын дурт жанрда (лирик, балалар очен язылган шигырьлэр, жыр текстлары, юмор) тикшеру; эсэрлэрендэ сурэт ясау максатыниан кулланылган поэтик синтаксис чараларын анализлау; алардагы эчтэлек Ьэм форма берлеген ойрону.
Тикшсрунсц объекты
Алда курсотелгон максатка нигезлэнеп, без хезмэтебездэ, тикшерунец объекты итеп, Ш.Галиевнец шигырь белэн язылган поэтик осэрлэрен алдык (лирика, жыр текстлары, юмор Ъэм балалар шигырьлэре). Тикшерунец методы
Ш.Галиев ижатын лингвистик яктан ейрэнгондэ барлау (тасвирлау), лингвистик санау, анализлау, функциональ-стилистик методлары кулланылды.
Диссертациянец теоретик ьэм гамэли эьэмияте: беренчедэн, элеге хезмэт чын поэзия эсэрлэренец асылын ачарга тырыша ьэм аларныц ни рэвешле тууын курсэтэ, шулай ук диссертациядэ кулланылган тикшеру алымнары башка шагыйрьлэрнец эсэрлэрен тикшереп анализлау ечен нигез бульш тора, икенчедэн, югары уку йорты студентлары, эдэбияты укытучылары очен кулланма эсбап буларак ьэм элеге елкэдэ махсус курс яисэ тел белеменец кайбер тармаклары буенча гамэли дэрслэр ечен ярдэмлек ролен утэр, э мэктэп, лицей, гимназиялэрдэ эшлэуче татар теле ьэм эдэбияты дэреслэрендэ эсэрлэрнец телен анализлаганда ярдэм итэр дип ышанабыз.
Тикшерунец теоретик нигезсн терле тэнкыйтьчелэрнец Ш.Галиев иждтына багышланган хезмэтлэре, авторныц истэлеклэре тэшкил итте. Шулай ук Аристотель, В.В.Виноградов, А.Квятковский, Р.О.Якобсон, Б.В.Томашевский, А.А.Потебня, Х.Р.Курбатов, М.Х.Бакиров, Бэширова И.Б., С.Ш. Поварисов, Ф.С.Сафиуллина, В.Х.Хаков, Н.Г.Юзиев, ь.б. галимнэрнец фэнни карашларына таянылды.
Апробация
Тикшеру нэтижэлэре буларак Башкортостан республикасы Стэрлетамак педагогия институтында уткэрелгэн "Татар теле ьэм эдэбиятыныц актуаль проблемалары" дигэн III региональ фэнни-практик конференциядэ (2003), Арча педагогия коллиятендэ Республика кулэмендэ булып узган фэнни-методик семинарларда чыгышлар ясалды ьэм тубэндэге мэкалэлэр басылып чыкты:
1. Техфэтуллина Э.Г. Ш.Галиевнец балалар ечен язылган шигырьлэрендэ автологик алым. / Э.Г.Техфэтуллина // Милли мэдэният-2001. -Казан: ТДГИ, 2002. - 78-81 б.
2. Техфэтуллина Э.Г. Ш.Галиевнец балалар ечен язылган шигырьлэрендэ металогик алымныц бер тере буларак чагыштырулар. / Э.Г.Техфэтуллина // Фэнни язмалар - 2001. -Казан: РИЦ "Школа", 2002. -112-116 6.
Техфэтуллина Э.Г. Ш.Галиевнец балалар ечен язылган шигырьлэрендэ ждиландырулар. ./ Э.Г.Техфэтуллина // Фэнни язмалар - 2002. - Казан: РИЦ "Школа", 2002. - 69 - 73 б. Техфэтуллина Э.Г. Ш.Галиев шигырьлэренец текст тезелеше. / Э.Г.Техфэтуллина // Фэнни язмалар - 2003. - Казан: РИЦ "Школа", 2004.-114-123 6.
Техфэтуллина А.Г. Ш.Галиевнец балалар ечен язылган шигырьлэренец текст тезелеше. / А.Г.Техфэтуллина // Милли мэдэният - 2003. - Казан: ТДГИ, 2004. - Б. 123-132
