Содержание к диссертации
Кереш З
Беренче булек. Муса Дэлилнец "Алтынчэч" пэм"Илдар" либреттоларыньщ лексикасы 14
§ 1. Муса Ж^элилнец "Алтынчэч" пэм "Илдар" либреттолары лексикасыныц тематик твркемнэре пэм семантик узенчэлеклэре 14
§ 2. Муса Ж^элилнец "Алтынчэч" пэм "Илдар" либреттоларында кучерелмэ мэгънэдэге сузлэрнец кулланылыш узенчэлеклэре 47
§ 3. Муса Ж^элилнец "Алтынчэч" пэм "Илдар" либреттоларында кулланылыш сферасы белэн аерымлана торган сузлэрнец файдаланылуы 77
Икенче булек. Муса Ж^элилнец "Алтынчэч" пэм "Илдар" либреттоларында фразеологизмнар вченче булек. Муса Ж^элилнец "Алтынчэч" пэм "Илдар" либреттоларыньщ поэтик синтаксисы 116
Дуртенче булек. Муса Ж^элилнец "Алтынчэч" пэм "Илдар' либреттоларыньщ поэтик ономастикасы 135
Йомгак 169
Библиография 179
Введение к работе
Татар халкыньщ беек шагыйре, Ленин премиясе лауреаты, Советлар Союзы герое, шагыйрь Муса Делилнец исеме буген бетен деньяга билгеле. Ул узенец телен, илен, Ватанын сейгэн пербер кешенец йерек
ТуреНДЭ ЯШИ ПЄМ ЯШЄЯЧЄК.
Хэзерге кендэ Муса Делилнец шигырьлэре деньяньщ йезлеген теленде яцгырый. Ике миллионнан артык тираж белен басылган "Моабит дефтерлере" бетен деньяга таралган. Муса Делил поэмалары буенча балет heM опералар куела, шагыйрьнец куп кене шигырьлере жыр heM романска еверелде.
Делилнец улемсез образы куп кене едэби heM музыкаль эсерлердэ, сынлы Иэм тасвирлы сенгатьте, кино heM театрларда мецгелештерелген. Аныц турында баллада heM поэмалар, батырлык драмалары heM романнары, кино, балет heM опералар язылган. Герой шагыйрьнец легендаларга тиц батырлыгы турында татар Ьем рус, башкорт heM узбек, чуваш Ьем калмык, француз heM немец h.6. бик куп теллерде язылган heM языла. Болар барысы да Муса Делилнец Ьервакыт халык арасында булуын heM аныц ижатыныц улемсезлеген тагын бер мертебе раслый.
Муса Делил турында бик куп сейленелген heM язылган булуга карамастан, шагыйрьнец ижаты, аныц искиткеч сенгать осталыгы турында яцадан - яца тикшеренулер туа тора. Ьербер яца буын галимнер, язучылар Муса Делилнец ижади мирасына мережэгать ите, аннан ейрене.
Шагыйрьге беек шагыйрь булып формалашуда аца кадер ижат иткен елкен буын язучыларыныц ижаты да зур булышлык курсете. Муса Делил кенчыгыш шагыйрьлеренец шигырьлерен бик телеп ейрене, татар халкыныц классик едиплере Г.Тукай, М.Гафури кебек шагыйрьлернец шигырьлэрен яттан бела.
Шулай ук шагыйрьгэ уз халкыныц тормышын, тарихын белуе; аныц мец елларга сузылган бай ижади мирасы Ьем шагыйрьнец шушы мираска, уз халкына булган эчкерсез heM тиран мехеббете ярдем ите.
Я елилнец пербер асэренец нигезендэ матурлыкка соклану, аца омтылу, ирек очен кереш, эчкерсез сею мотивлары ята.
Беек шагыйрьнец ижатын ейренерге алынганда боларныц барысын да кузаллап эш итерге, шагыйрьнец эчке кичерешлэрен ацлап, тешенеп, аларны уз жаныц, уз акылыц аша уткэреп эш йартергэ кирэк.
Муса Делилнец ижатын ейрену, аца мерэжэгать иту системалы ревештэ алып барыла. Ьербер яца буын язучылар, тенкыйтьчелер, едэбият heM тел белгечлере еледен - еле шагыйрьнец ижатына тукталалар...
Шагыйрьнец ижади мирасын, тормыш юлын ейрену естенде бик куп кене адебият пем тел белгечлере, тенкыйтьчелер эшлегеннер heM эшлилер. Алар арасында Г.Кашшаф, Р.Бикмехэммэтов, Р.Мостафин, Н.Юзиев, З.Межитов, М.Гайнуллин, И.Зебиров, Т.Галимуллин, М.Фейзуллина, Х.Госман, М.Маннурова, Ш.Хамматов, Х.Курбатов, Э.Мехмутов, Г.Саттаров, К.Бедиков кебек куренекле эдебият белгечлере пэм телчелэр де бар.
Муса Делилнец есерлере буенча язылган хезметлерден Нил Юзиевньщ "Муса Ж елил поэмалары" монографик хезмете аеруча игътибарга лаек. Элеге хезметтэ шагыйрьнец башка поэмалары белен беррэттен "Алтынчеч" heM "Илдар" драматик поэмаларына да бик жентекле анализ биреле. hep ике поэманыц да язылу тарихы зур тегеллек белен ачыла. Шулай ук поэмаларныц эчтэлегене, теп геройларына бик эзлекле кузэту ясала. Хезметте иц мепиме - драматик поэмаларныц либретто булып усулерене кузету алып барыла. Нил Юзиев узенец пербер фикерен поэмадан шигъри мисаллар белен дэлиллеп бара.
Билгеле булганча, "Алтынчеч" либреттосы Делил тарафыннан кат-кат эшлено. Н.Юзиев беренче heM соцгы вариантлар арасындагы аерымлыкларны курсетеп кене калмый, уцышлы тезету - естэмелерне де искертеп уте. "Муса Делил хислернен кечле чагылышына, кичерешлернец тирен булуына нык игътибар ите. Эмма еле беренче вариантта ул бу осталыкка ирешеп жито алмый... Соцгы вариантларда конфликт уткенэю белен берге драматизм да кечея", - дип яза Н.Юзиев [Юзиев Н. Г., 1958,116].
"Алтынчеч" Ьем "Илдар" драматик поэмаларына анализга Н.Юзиевньщ башка хезметлеренде де урын биреле. Эдипнец "Тормыш поэзиясе" китабыныц "Шигырьнец кече пем апеце" булеге тулысынча Делилнец "Алтынчеч" драматик поэмасына анализга багышлана. Элеге булекте Н.Юзиев "Алтынчеч" эсеренец поэтик ритмикасына туктала. "Муса Делил вакыйгаларныц, тойгы-хислернец куптерлелегеннен пем аларны мемкин кадер сиземле итеп биру максатыннан чыгып поэмада куп терле строфалар: аз юллыларын да, куп юллыларын да, бетен Ьем бетен булмаганнарын да куллана", - дип яза Ііем бик тулы анализ белен делиллеп те бире.
Н.Юзиев нэтижэлереннен куренгенче, шагыйрьнец рифмалар белен оста эш итуе драматик поэманьщ телен уте де музыкаль heM яцгырашлы ите.
Узенец "Хезерге татар поэтикасы" китабыныц икенче булегенде Нил Юзиев Муса Делилнец "Алтынчеч" либреттосын бетенлей башка кузлектен чыгып, яцача анализлый. Ул поэмада фантастика белен чынбарлыкныц гаять зур осталык белен урелеп баруын, фантастиканыц есернец сюжет - композициясенде зур урын тотып, поэманьщ идеясен, фэлсэфи эчтэлеген ачуда зур роль уйнавын исбатлый. "Бер яктан, фантастик детальлэр халыкньщ кечен, батырлыгын, мэцгелек булу идеясен ачу очен ярдам итсэ, икенче яктан, дошманныц явызлыгын, ввхшилеген курсэтергэ булыша" , - дип яза Н.Юзиев [Юзиев Н. Г., 1973, 129].
Ул "Алтынчэч"не романтик-фэлсэфи поэма дип атый.
Муса Жртт ижатына тукталган музыка белгече Иолдыз Исэнбет узенец "Муса ЗК элил пэм татар музыкасы" китабында Ж элилнец музыка елкесенде тоткан урынын бик оста ача. Ул Ж елилнец татар операсы формалашуда ролен пэм татар композиторлары ижатына елил поэзиясенец унай менэсебетен курсете.
И.Исэнбет, ) элил ижатыныц иц югары ноктасы булган "Алтынчэч" поэмасыныц, либретто буларак житешеп, сехнэлэшуе турында яза Ьэм З элилнец либретто естенде искиткеч зур кеч куеп эшлэвен курсэтугэ ирешэ. Шулай ук либреттоныц эчтэлегенэ, геройларына кыскача кузэту ясый.
Ж лилнец ижатында пэрвакыт иреккэ омтылу, туган иленэ чиксез мэхэббэт, батырлык мотивлары ята.
Бугенге кендэ Муса Ж элил ижатын эдэби яктан тикшереп ун диссертация якланган булуы билгеле (Бикмехэммэтов Р.Г., 1955; Юзиев Н.Г., 1958; Кэшэфетдинов Г.С, 1960; Воздвиженский ВТ., 1968; Исэнбэт Й.Н., 1970; Мостафин Р.А., 1971; Зэбиров М.Х., 1972; Мостафин Ф.И., 1975; Мэхмутов Э.Г., 1980; Бэдиков К.Г., 1982).
Диссертациялэрнец темасы купчелек очракта шагыйрьнец Моабит дэфтэрлэренэ кузэтулэргэ багышланган (Р.Мостафин, К.Бэдиков, КЗэбиров, Э.Мэхмутов). "Алтынчэч" Ьэм "Илдар" либреттоларыньщ эдэби эшлэнешенэ анализ буларак язылган Н.Юзиевныц кандидатлык диссертациясенэ анализны без алда карап уткэн идек инде [Юзиев Н.Г., 1958].
Шагыйрьнец эсэрлерен ейрэнеп, соцгы вакытларда язылган диссертациялэрдэн Э.Г.Мэхмутов пэм КХ.Бэдиков хезмвтлэре билгеле. Э.Г.Мэхмутов узенец "Идейно-эстетическое своеобразие творчества Мусы Джалиля (к вопросу об эстетическом идеале)" (1980) дип исемлэнгэн хезмэтендэ Муса Ж елилнец сугышка кадэр ижатында Ьэм "Моабит дэфтэрлэрендэ" эстетик идеалныц чагылышын тикшергэн. Шулай ук шагыйрьнец ижатында эстетик идеалныц милли пэм интернационал якларын ейрэнугэ зур урын биргэн. Диссертантныц игътибарыннан шагыйрьнец эдэби-тэнкыйть эшчэнлеге дэ читтэ калмаган, бу мэсьэлэлэр барысы да эстетик идеал яктылыгында анализланган. Авторныц бу тема буенча "Эстетический идеал в Творчестве Мусы Джалиля" дип аталган монографиясе булуы да билгеле (1988).
К.Г.Бэдиков "Поэтико-стилевые тональности и их словесное выражение в произведениях М.Джалиля; (Период Великой Отечественной войны)" исемле диссертациясендэ Муса элилнец "Моабит дэфтэрлэре" циклына кергэн шигырьлэренец поэтикасын, стиль узенчэлеген пэм аларныц эдэби эчтэлеген ейрэнгэн. Диссертант шулай ук М.Дэлилнец фашизмны поэтик чаралар кулланып тэнкыйть итуен ачьпслаган. К.Бэдиков шагыйрьнец юмористик пэм сатирик шигырьлэренец лексик-стилистик узенчэлеклэрен, шулай ук лирик геройныц психологик халэтен ачыклауга зур урын бирэ. Автор М.Жэлилнец "Моабит дэфтэрлэре"нэ хае стиль узенчэлеклэрен бик оста куреэтэ алган.
Безнец диссертациябез шагыйрьнец "Алтынчэч" пэм "Илдар" либреттоларыньщ лексик-семантик, стилистик узенчэлеклэрен, аныц поэтик ономастикасын ейрэнугэ багышлана.
Рус тел белемендэ эдэби эсер теленэ бейле мэсьэлэлэрне ейрэну пэм эдэби текстка стилистик анализ елкэсендэ эшлэуче галимнэрдэн А.А.Потебня, А.М.Пешковский, Л.В.Щерба, В.В.Виноградов, А.Е.Ефимов, А.И.Гвоздев, Г.О.Винокур, Р.А.Будагов, Л.А.Новиков, В.В.Одинцов, М.Н.Кожина, Ю.М.Лотман, Д.Н.Шмелев h.6. кебек атаклы галимнэрнец исемнэрен атарга була.
Эдэби эсэр теленэ лингвистик анализга аеруча зур игътибар В.В.Виноградов хезмэтлэрендэ бирелэ. "Язучы телен, пэм тагын да кицрэк алганда эдэби эсэр телен эйрэнунец теп бурычы,- дип яза ул,-теге яки бу халыкныц пэм аныц беек язучыларыныц суз байлыгыныц яки шигъри сэлэте усешенец гомуми яки милли узенчэлек закончылыкларын билгелэу" [Виноградов В.В., 1967, 132].
Татар теле белемендэ матур эдэбият эсэрлэре телен, сэнгатьле сейлэм берэмлеге буларак карап тикшеруне беренчелэрдэн булып Л.Ж элэй башлап жибэрэ. Аныц шушы елкэгэ караган дистэдэн артык мэкалэсе булуы билгеле ("Татар эдэби телен тудыруда Г.Тукай", 1938; "Совет чоры татар матур эдэбияты теленэ бер кузэту",1951; "Тукай поэзиясенец кайбер синтаксик узенчэлеклэре", 1954; "Татар эдэби теле пэм матур эдэбият теле турында", 1964 Ь.б.ш).
Узенец "Татар матур эдэбияты телен баетуда Ш.Камалныц роле" дигэн мэкалэсендэ галим матур эдэбият телен ейрэнугэ бэйлэнешле • принципиаль ике мэсьэлэ кутэрэ. Беренчедэн, язучы телен ул ижат иткэн чорга, лсэмэгатьчелек фикере усешенэ бэйлэп тикшеру, икенчедэн, персонажлар теленэ анализ ясаганда игътибар ителергэ тиешле теп моментларны билгелэу [Ж лэй Л., 1940, 74].
Татар эдэби теле тарихын пэм эдэби эсэрлэрнец телен ейрэну елкэсенэ караган хезмэтлэрдэн В.Х.Хаковныц "Татар теле стилистикасына кереш" (1963), "Татар эдэби теле тарихы буенча очерклар" (1965), "Татар милли эдэби теленец барлыкка килуе пем усеше" (1972) хезмэтлэре, тарихи лексикология елкесенде эшлвуче галим Р.Г.Эхметжановныц "Сравнительное исследование татарского и чувашского языков (фонетика и лексика)" (1973) хезмэтлэрен; ономаст галим Г.Ф.Саттаровныц докторлык диссертациясен пем берничэ монографиясен - "Татарстан АССРныц микротопонимиясе" (1965), "Ни ечен шулай аталган? (Татарстан топонимнары)" (1971), "Татарстан АССРныц антропотопонимнары" (1973); татар тел белемендэ стилистика месьблэлэре буенча Х.А.Курбатовныц "Татар теленец синтаксис пэм стилистика мэсьэлелэре" (1956), "Хезерге татар вдэби теленец стилистик системасы" (1971), И.Б.Бэшированыц "Суз белен сурет ясау" (1974), "Сэнгатьле чэчмэ всорлэр теле. Татар прозасында хикеялеу стильлэренец усеше пем аныц эсер теленэ тээсире" (1979) хезмэтлэрен; М.З.Зэкиевныц "Синтаксический строй татарского языка" (1963) монографиясен; Ф.М.Хисамованыц "XVIII йездеге татарча эш кэгазьлэренец тел узенчэлеклере (Е.И.Пугачев житэкчелегендэге Крестьяннар сугышына кагылышлы материаллар буенча)" (1981) хезмэтен h.6. хезмэтлэрне атарга була.
Билгеле бер язучыныц телен ейрэнеп язылган хезмэтлэрдэн Г.С.Эмировныц "Язык Тукая" (1968), И.А.Абдулинныц "Г.Камал драмаларыныц теле" (1968), М.Г.Мехэммэдиевныц "Язык прозы Ш.Камала" (1970), А.М.Юсупованыц "Роль Г.Кандалый в развитии татарского литературного языка XIX века" (1985), Р.З.Мехемметрэхимованыц "Язык поэтических произведений Г.Утыз-Имяни: (К истории татарского литературного языка конца XVIII - начала XIX вв.)" (1990), Х.Х.Кузьминаныц "Лексико-семантические и стилистические особенности поэмы XIII века "Кысса-и Йусуф" Кул Гали" (1998), Г.Р.Газизованыц "Лексико-семантические и стилистические особенности художественной прозы Фатиха Карими" (2002) h.6. куп кенэ хезметлэре билгеле [Якупова, 1988:61-68].
Эдоби тел тарихы пэм эдэби есер телен ейрэнугэ узеннвн зур влеш керткон галим В.Х.Хаковньщ шагыйрь Муса З элил всерлэренец кайбер тел пэм стиль узенчэлеклэрен ейрэнеп язган купсанлы хезметлэре булуы мбгьлум ("Мектэптэ стилистиканы ейрэну", 1970; "Стилистика Іівм суз сэнгате", 1979; "Татар теле стилистикасы", 1980).
Атап утелгэн хезмэтлэрнец барысында да эдэби эсэр телен эдэби эчтэлек белэн бэйлэп ейрэну кузгэ ташлана. Эдэби эсэр телен ейрэну уцаенда эсэрлэрдэге поэтик ономастикага караган узенчэлеклэргэ дэ урын бирелгэн хезмэтлэр бар. Рус тел белемендэ бу влкэдэ эшлэуче галимнэрдэн В.В.Виноградов, Н.В.Подольская, М.В.Карпенко, А.В.Суперанская h.6. хезмэтлэре билгеле.
Рус язучылары ижатындагы поэтик ономастикага караган материаллар ейрэнелеп, шактый куп хезмэтлэр язылган. Мэсэлэн: Ф.С.Шапиро (1972), Л.И.Андреева (1975), М.С.Альтман (1976), И.М.Шапиро (1977), Г.А.Силаева (1979), Н.А.Борцова (1980), Н.А.Кожевникова (1981) h.6. В.М.Калинкинныц "Поэтика собственных имен в произведениях романтического направления" (1989) исемле кандидатлык диссертациясе поэтик ономастикага караган материалларны монографик планда ейрэнуе белэн зур эпэмияткэ ия.
Татар язучыларыныц эсэрлэрендэге поэтик ономастика материаллары бик аз ейрэнелгэн. Мондый хезмэтлэр берничэ генэ. Мэсэлэн: М.С.МэЬдиев (1973), Хэсэн Сарьян (1977), Г.Ф.Саттаров (1992), Л.В.Мэрдэншина (1999). Шушы фэнни хезмэтлэр арасында Г.Ф.Саттаровныц "Г.ИбраЬимов эсэрлэрендэ исем-атамалар" (1993) хезмэте ономастик категориялэрнец киц планда ейрэнелуе, • Г.Ибрапимовныц кайбер эсэрлэренец исемнеренэ тел белеме кузлегеннэн бэя бирелуе белен эпэмиятле.
Муса Дэлилнец тормыш пэм ижат юлына игътибар беркайчан да кимеми, киресенчэ, артканнан-арта гына бара. Безнец диссертациябез де шуньщ ачык дэлиле.Герой шагыйрьнец гыйбретле язмышы белен бейле яна фактлар кен дэ туа тора. "Татарстан" журналыныц 2002 ел, бишенче санында тарих феннере докторы Э.Эхтемжанныц "Кем ул башлап йеруче?" тарихи мекалесе Дэлилнец Ьэм Дэлилчелэр теркеменец сугыштагы батырлыгы турында сейли.
Делил ижатын, аньщ тормыш юлын ейрэнугэ узеннэн аеруча зур елеш керткен Р.А.Мостафинныц "Казан утлары" журналыныц 2002 ел, жиденче санында "Бер рэсем тарихы" исеме астында мекалесе басыла.
Соцгы вакытларда денья курген фэнни хезмэтлэр, тарихи пем едэби мэкалэлер, тагын бер мертэбэ, Муса Дэлилнец шехесене, ижат Ьем тормыш юлына игътибар кимемеве турында сейли. Некъ менэ шушы фактлар Ьем алда ейтелгеннернец барысы да безнец диссертациябезнец темасы итеп Муса Делилнец "Алтынчеч" Ьем "Илдар" либреттоларыньщ - лексик-семантик, стилистик узенчелеклэре пэм поэтик ономастикасы алынуыныц актуальлеген раслый.
Хезмэтнец фэнни яцалыгы - татар тел белемендэ беренчелэрдэн булып Муса Дэлилнец "Алтынчэч" heM "Илдар" либреттоларыньщ Л лексик-семантик, стилистик узенчэлеклэренец комплекслы лингвистик тикшерелуе Ьэм поэтик ономастикасыныц киц планда анализлануы.
Хезмэтнец максаты - Муса Дэлилнец "Алтынчэч" Ьэм "Илдар" либреттоларыньщ лексик-семантик, стилистик узенчэлеклэрен пэм поэтик ономастикасын ейрэну.
Шушы максатлардан чыгып, тубэндэге бурычлар куелды:
- "Алтынчэч" Ьэм "Илдар" либреттоларында кулланылган суз байлыгын тематик теркемнэргэ булу Ьэм лексик-семантик Ьэм стилистик категориялэр аспектында анализлау;
Муса Дэлилнец "Алтынчеч Ьэм "Илдар" либреттоларында кучерелмэ мэгънэдэге сузлернец терлэрен Ьэм кулланылыш узенчэлеклэрен билгелэу;
- кулланылыш сферасы белэн аерымлана торган сузлэрнец ничек итеп файдаланылуын кузэту;
- пэр ике либреттодагы фразеологик берэмлеклэрне аерып чыгару Ьэм кулланылу узенчэлеклэрен ачыклау;
- шагыйрьнец "Алтынчэч" пэм "Илдар" либреттоларыныц поэтик синтаксисыныц ролен билгелэу;
- поэмалар телендэ урын алган антропонимнарныц поэтикасын ачыклау;
- пэр ике эсэр телендэ дэ топонимнарньщ этимологиясен кузэту пэм аларньщ поэтикасын билгелэу.
Муса Дэлилнец "Алтынчэч" Ьэм "Илдар" либреттоларыныц теленэ пэм поэтик ономастикасына комплекслы анализ биру кузлегеннэн чыгып, хезмэттэ фэнни тикшеренунец тубэндэге методлары кулланылды: тасвирлау, чагыштыру, тарихи-чагыштыру методлары Ьэм шулай ук лексик-семантик, функциональ-стилистик анализлар. Тикшерунец объекты — Муса Жшшлнец "Алтынчэч" Ьэм "Илдар" драматик поэмаларыныц текстлары.
Хезмэтнец фэнни яктан эпэмияте шагыйрь теленец узенчэлеклэрен ачу, Муса Ждлил калэменэ генэ хае поэтик бизэклэрне табу, аларньщ эдэби тел белемендэ эЬэмиятен билгелэу. Шагыйрь теленец сыгылмалылыгын, аЬэцлелеген, халыкчанлыгын дэлиллэу.
Хезмэтнец практик эЬэмияте мэктэп, урта, югары уку йортлары укытучылары, укучылары ечен теге яки бу язучыныц тел - стиль чараларын ейрэнгэндэ ярдэмлек буларак; эдэбият пэм тел белгечлэре, шулай ук ономаст галимнэр ечен кулланма материал булып хезмэт итэ алуында.
Апробация. Диссертациянец теп елешлэре буенча Казан дэулэт университетыньщ фэнни йомгаклау конференциялэрендэ докладлар ясалды (2001-2004 еллар), хезмэтнец теп елешлэрен чагылдырган 4 мэкалэ басылды:
1. М.Ж элилнец "Алтынчэч" либреттосында фразеологик эйтелмэлэр // Мэгариф, 2001. - №6. - Б. 13.
2. М.Ждлилнец "Алтынчэч" либреттосында ялгызлык исемнэрнец ясалышы / Проблемы словообразования в тюркских языках. - Казань: "Фикер",2002.-С. 181-186.
3. М.Жэлилнец "Алтынчэч" либреттосында лексик узенчэлеклэр // Мэгариф, 2003. - №5. - Б. 14-15.
4. М.5Кэлилнен "Илдар" либреттосыныц лексик-семантик узенчэлеклэре // Фэнни Татарстан, 2003. - №3-4.
Диссертациянец структурасы. Диссертация керештэн, дурт булектэн, йомгактан, библиографиядэн тора.