Содержание к диссертации
Кереш 5
Беренче булек. Татар вакытлы матбугатын булдыру ечен керэш 9
1.1. Татар телендэ газета чыгару ечен алып барылган эшлэр 9
1.2. Г.Баязитовньщ гайльми-ижтимагый эшчэнлеге 14
1.3. "Hyp" газетасында эдэби тел турында бэхэслэр 25
Икенче булек. "Hyp" газетасында басылган мэкалэлэрнец лексик узенчэлеклэре 31
2.1. "Hyp" газетасы теленец лексикасы (лексик-тематик) теркемнэр..32
2.2. Рус теле аша кергэн алынма лексика 78
2.3. "Hyp" газетасы теленэ лексик-семантик анализ 82
вченче булек. "Hyp" газетасында басылган мэкалэлэрнен, графо-фонетик пэм морфологик узенчэлеклэре 95
3.1. Графо-фонетика 95
3.2. Газета теленец морфологик узенчэлеклэре. Исем 99
3.3 Алмашлык 112
3.4. Сыйфат 124
3.5. Сан 130
З.б.Рэвеш 133
3.7. Фигыль 136
Йомгак 153
Эдэбият 158
Введение к работе
Теманын актуальлеге. Билгеле булганча, XX йез башы татар телендэ вакытлы матбугат барлыкка килу Ьэм аныц усу чоры буларак характерлы. 1905 елгы революциядэн соц, Россиянец татарлар яшэгэн жирлэрендэ татар телендэ газета Ьэм журналлар чыга башлый. Шулар арасында "Hyp" газетасы аеруча мвЬим урын алып тора. Россиядэге мвселман жэмэгатьчелеге тарафыннан зур телэктэшлек белэн карты алынган элеге газетаньщ беренче саны 1905 елньщ 2(15) сентябрендэ двнья курэ. Газетаньщ мехэррире, заманы ечен укымышлы кеше, дин белгече, жэмэгать эшлеклесе, коллежский асессор, Тышкы эшлэр министрлыгы тэржемэчесе, хэрби ахун Гатаулла Баязитов була. Газета 1905-1914 еллар аралыгында басыла. Соцгы саны 1914 елньщ 22 июнендэ чыга. Барлыгы 310 сан денья курэ. Бу газетада мэгьрифэт, фэлсэфэ, дин, тел, эдэбият, мэдэният, миллэт Ьэм башка меїшм мэсьэлэлэргэ кагылышлы язмалар басылып килэ.
Газета битлэрендэ, бигрэк тэ башлангыч чорында, Р. Фэхретдин, h. Максуди, Ф. Кэрими, Г. Исхакый, К. Мотыйгый, Ф. Селэймания h. б. язмаларын очратабыз. Биредэ дэулэт думалары эгъзалары С. Максуди, Г. Еникиев, К. Тэвкилев h. б. думада ясаган чыгышлары басыла. Газета редакциясендэ III. Камал, С. Сунчэлэй, К. Бэкер кебек мэшпур шэхеслэр эшли.
Газетада С. Сунчэлэй Ьэм М. Сабитовньщ шигырьлэре басыла.
Озак еллар дэвамында бу газета игътибардан читтэ кала бирде. Совет власте елларында "Hyp" газетасына буржуаз-миллэтчелек идеялэрен яклаучы газета дигэн тамга салынды Іізм онытылуга дучар ителде. Лэкин газетаньщ сэяси йезен тугел, э анда басылган мэкалэлэрнен, тел узенчэлеклэрен ейрэнугэ вакыт житте.
"Hyp" газетасында басылган мэкалэлэрнен, тел узенчэлеклэрен тикшеру, XX йез башындагы татар эдэби теленец публицистик стильдэ, ягьни вакытлы матбугатта ни дэрэжэдэ кулланылганлыгын да ачыкларга ярдэм итэ.
"Hyp" газетасыныц лексик-грамматик узенчэлеклэрен ейрэнергэ кирэклеге безнец эшебезнец фэнни-теоретик Иэм практик яктан актуальлеген билгели.
Теманын ейрэнелеше. Тюркологиядэ газета телен вйрэнеп язылган куп кенэ хезмэтлэр бар. Татар тел белемендэ Ш. Рамазанов, В. Хаков, Э. Ишморатов, С. Ибрашшов h. б. ньщ хезмэтлэрен билгелэп утэргэ мемкин.
Хэзерге кендэге вакытлы матбугат телен ейрэнудэ И.М. Низамов, В.З. Гарифуллин, Р.Х. Мехиярова хезмэтлэре дэ эпэмиятле урын алып тора.
Шулай ук башка терки халыкларньщ галимнэреннэн: С. Исаев, Б. Эбелхасимов, А. Ахабаев (казакъ телендэ), М. Мирзаев (узбэк телендэ), Т. Алиев (эзербайждн телендэ) h.6. ньщ хезмэтлэре игътибарга лаек.
"Hyp" газетасында басылган мэкалэлэрнец лексик, графо-фонетик пэм морфологик узенчэлеклэренэ системалы пэм комплекслы анализ ясау диссертациянец теп максаты булып тора. Максатка ирешу юлында тубэндэге бурычлар куелды:
- XX йез башындагы социаль-сэяси Ьэм мэдэни-тарихи ситуацияне ейрэну; XX гасыр башындагы тел ситуациясен ачыклау; Татар телендэ вакытлы матбугат барлыкка килу тарихын яктырту;
- "Hyp" газетасыныц басылу тарихын Иэм Г. Баязитовныц гыйльми-ижтимагый эшчэнлеген тикшеру;
- "Hyp" газетасыныц лексикасына системалы анализ ясау;
- Газетада басылган мэкалэлэрнец графо-фонетик пэм морфологик узенчэлеклэрен тикшеру;
Диссертациянец Фэнни яналыгы. Диссертация шул чордагы тел ситуациясенэ бэйле рэвештэ "Hyp" газетасыныц лексик-грамматик узенчэлеклэрен тикшеруне уз эченэ ала. Структур планда ул, XX гасыр башында чыккан периодик басмаларныц лексик, графо-фонетик пэм грамматик узенчэлеклэрен системалы анализлауныц бер урнэге булып тора.
Хезмэтнен Фэнни-теоретик кыйммэте.
Диссертациянец фэнни эИэмияте шунда: беренчедэн, "Hyp" газетасында басылган мэкалэлэрнец тел узенчэлеклэрен анализлау, XX йез башы татар вакытлы матбугатыньщ лексик составын, грамматик тезелешен ачыкларга ярдэм итэ пэм татар эдэби теле тарихын вйрэнугэ влеш кертэ. Икенчедэн, "Hyp" газетасында басылган мэкалэлэрнец тел узенчэлеклэрен анализлау, татар эдэби теленец усеш тенденциялэрен ачыклау вчен естэмэ тел материалы бирэ. вченчедэн, элеге хезмэт XX йез башында чыккан башка газета-журналларньщ тел узенчэлеклэрен вйрэнудэ файдаланырга мемкин.
Гамэли яктан диссертация татар вакытлы матбугатыньщ тел узенчэлеклэрен тикшеру буларак, эдэби тел тарихы пэм тарихи грамматика курсларын укытканда пэм шулай ук махсус курсларда файдаланылырга мемкин.
Тикшерунен методологии нигезен тюрколог галимнэрдэн Н.А. Баскаков, А.М. Щербак, рус галимнэреннэн Г.О. Винокур, Д.П. Вовчок, татар телчелэреннэн, Л. Жэлэй, Ф. Фасиев, В.Х. Хаков, Э. Ишморатов, СМ. Ибрапимов, Ф.М. Хисамова, И.М. Низамов, Ф.С. Сафиуллина, И.Б. Бэширова, В.З. Гарифулин, Р.Х. Мехиярова, h.6. ларньщ хезмэтлэре тэшкил итэ.
Газетада басылган мэкалэлэрнец тел узенчэлеклэрен тикшергэндэ, без хэзерге тел белемендэ кабул ителгэн тарихи-чагыштырма, функциональ-стилистик пэм лингвистик барлау методларыннан файдаландык.
Тикшерунен чыганаклары. Диссертациянец теп чыганаклары булып, "Hyp" газетасыныц Казан дэулэт университеты Н.И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэнец сирэк китаплар Ьэм кулъязмалар булегендэ саклана торган басмалары хезмэт итте.
Апробация. Диссертациянец аерым елешлэре терле чыгышларда, фэнни-гамэли конференция л эрдэ ясаган докладларда, В.И. Ульянов-Ленин исемендэге Казан дэулэт университетыныц еллык йомгак конференциялэрендэ (2004-2006) ясаган чыгышларда пэм 6 мэкалэдэ чагылыш тапты.
Диссертациянен тезелеше. Диссертация керештэн, еч булектэн, йомгак, эдэбият исемлегеннэн гыйбарэт.
Хезмэтнец теп эчтэлеге
Керештэ теманыц актуальлеге, хезмэтнец максаты, бурычлары, фэнни яцалыгы, тикшеру методлары курсэтелэ.
Беренче булек "Татар вакытлы матбугатын булдыру очен керэш" дип атала. Элеге булектэ татар телендэ вакытлы матбугат булдыру ечен алып барылган бер гасырлык керэш тарихы, "Hyp" газетасыныц мехэррире Г. Баязитовньщ ижтимагый эшчэнлеге Ьэм "Hyp" газетасында барган "Эдэби тел бэхэсе" мэсьэлэлэре тикшерелэ.
Икенче булек "Hyp" газетасында басылган мэкалэлэрнец лексик узенчэлеклэрен ейрэнугэ багышлана.