Содержание к диссертации
Введение
Боби I. Иборахои исмии изофй 12-66
1. Иборахои исму исм 14-3 5
2. Иборахои исму сифат 35-61
3. Иборахои исму шумора 61-62
4. Иборахои исму онишин 62-66
Боби II. Иборахои исмии навъи «Ахмада китобаш», «китобаш Ахмада» ва «Ах,мад китобаш» 66-103
1. Иборахои навъи «Ахмада китобаш» 69-90
2. Иборахои навъи «китобаш Ахмада» 90-99
3. Иборахои навъи «Ахмад китобаш» 99-103
Боби III. Иборахои исмии алокаи хамрохй ва вобастагй 103-138
1. Иборахои исмии алокаи хдмрой 103-116
а) Иборахои исму шумора 106-116
б) Иборахои исму чонишин 116-119
2. Иборахои исмии алокаи вобастагй 119-138
а) Иборахои исмй бо пешояндхо 120-134
б) Иборахои исмй бо пасояндхо 134- 138
Хулоса 138-144
Замима 144-159
Адабиёт 159-172
Введение к работе
Бехтарин дастоварди инсон бо забон ифода кардани фикр мебошад. Пецтрафту таракдиёти чрмеа дар бахшхои фархангй, сиёсй ва иктисодй сараввал бо забон шакл мегиранд. Бо забон таърихи гузаштаву имрузаи инсон баён мегардад. Забон падидаи ичтимой буда, хар шакл ва маънои вохидхои забонй аз рохи тайкардаи халк,у миллатхо далолат медиханд.
Вазифаи аввалиндарачаи хар як забоншинос аз нишон додани заминай гуногуни шаклгирии вохидхои забонй иборат аст, ки ин барон муайян кардани ташаккулу тахаввули хар як забон ёрй мерасонад.
Баён дар шакли ч,умла ифода мегардад. Дар сохтори чумла ибора мавкеи хос дорад. Ибора чун вохиди номинативй дорой шакл ва маънои забинй буда, байни чузъхои таркибии он алокаи ногусастанй мавчуд аст. Вобаста ба мавкеъ ва такрзои нутк, ибора дар ифодаи фикр дар крлабхои гуногуни синтаксиси истифода шуда, боиси пайдоиши шаклхои мухталифи синтаксиси гардидааст. Ибора бо баъзе хусусиятхои забонй ба калима ва ч,умла наздикй дошта, бо тарзи алокамандшавии узъхо, ифодаи маънохои грамматики ва вазифаи забониаш аз онхо тафовут дорад (1.31, 537). Забоншиноси маъруфи рус Виноградов В. В. оид ба чихатхои фарккунандаи вохидхои синтаксисй-ибора ва чумла ба таври мукаммал муло иза рондааст (1.21, 3-24; 1.23, 10-64; 1.24), ки чунин заминагузории дакик. боиси тадкик, ва таълими сарехи ин бахш дар забонхои олам, аз чумла забони точикй, гаштааст.
Ибора мафхуми мураккабу томро ифода карда, чун чузъе аз синтаксис бо тарзи алокамандшавии чузъхо, навъи калимахои узъхоро ташкилдиханда ва ифодаи маъно нозукихои хоси ин бахшро бозгуй мекунад.
Тахк,ик,и ибора дар забоншиносии точик баъд аз солхои 1950 огоз ёфтааст. Оид ба хелхои ин вохиди синтаксиси дар заминай маводи забони адабии муосир рисолахои зиёди илмй навишта шуда, крлабхои асосии он бо воситахои грамматикиашон мукаммал тасвир ёфтаанд (ниг.: 1.2; 1.3; 1.6; 1.28; 1.35; 1.74; 1.78; 1.120; 1.126; 1.132; 1.133 ваг.).
Дар маколахои зиёде пахлухои ин бахш мавриди х,аллу фасл карор гирифтаанд, ки барон мустахкам гаштани чихати назариявии кори мазкур ёрй мерасонанд (ниг.: 1.1; 1.5; 1.48; 1.55; 1.56; 1.57; 1.58; 1.71; 1.72; 1.73; 1.77; 1.75; 1.79; 1.128; 1.141 ваг.).
Иборахои о зоди синтаксиси бо иборахои рехтаи фразеологй дар тарзи ташкил ва воситахои алокамандшавй умумияти зиёде доранд. Корхои мансуб ба тадкики иборахои рехтаи фразеологй барон ба баъзе масъалахои ин бахш рушанй андохтан ёрии амалй мерасонанд. Дар забоншиносии точик иборахои рехта мавриди тадкики чиддй карор гирифтаанд (ниг.: 1.33; 1.66; 1.69; 1.112).
Забоншиносони точик хусусиятхои фонетики, лугавй ва морфологии шелдхои точикиро нисбатан васеътар мавриди тадкик карор додаанд, вале кисми синтаксиси шевахои забони точикй, хусусан бахши ибора, ба таври бояду шояд омухта нашудааст. Дар рисолахои оид ба ла чашиносй низоми омузиши бахши синтаксис гуногун ба назар мерасад. Ла чашиносони точик баъзе масъалахои синтаксисиро дар боби морфологияи асархояшон тахкик кардаанд, ки инро наметавон мусбат арзёбй кард (ниг. 1.11; 1.50; 1.84; 1.98; 1.123; 1.140; 1.146; 1.157). Иддае аз олимон бамаврид масъалахои синтаксисиро дар боби синтаксис тахкик кардаанд (ниг.: 1.34; 1.52; 1.67; 1.82; 1.111; 1.113; 1.135; 1.147). Аз мухаккикони лахчашинос Раффоров Р. (1.34), Саъдуллоев Б. (1.110), Назарова Л. (1.82) ва ураев F. (1.147) дар тадкикоти худ бевосита ба масъалаи ибора дахл намуда, роху воситахои ташкил ёфтани иборахоро дар лахчахои алохида нишон додаанд.
Мухаккикони шевахои точикй ба тадкики бахши синтаксиси шева ва лахчахои точикй, бахусус ибора, таваччухи бештар надодаанд. Аз омузиши корхои дар ин бахш анчомёфта хулоса метавон баровард, ки ибора дар асоси маводи шевахои точикй ба таври бояду шояд омухта нашудааст.
Забоншиносони точик мухим будани омузиши ин бахшро зикр намуда, дар асоси маводи шевахо мавриди тадкики чиддй кдрор нагирифтани ибораро кайд намудаанд (ниг. 1.3; 1.34; 1.78; 1.143;1.147). Дар забоншиносии точик асархои лахчашиносии масъалахои нахвиро тамоман фаронагирифтаро низ мебинем (ниг.: 1.87; 1.68 г.).
Раффоров Р. сабаби дар шевахо ба таври чиддй мавриди тадкиц к,арор нагирифтани ибораро чунин маънидод кардааст: «Сабаби асосй дар ин аст, ки фарной барчастаи шевагй дар бобати синтаксис нисбат ба фонетика, морфология ва лексика камтар вокеъ мегардад» (1.34, 4).
Таджики ибора дар асоси маводи лафзи шевагй ахамияти калони илмй дорад, зеро шевахо, аз як тараф, посдори унсурхои архаистй бошанд, аз тарафи дигар, дар онхо навгонихо мавкеъ доранд ва ин хама чун асноди нишондихандаи таърихи забон ва хусусиятхои лафзи шевагй мухим мебошад. Дар баробари ин аз руи маводи забони халкй-гуфтугуй мавриди тадкик. карор гирифтани ибора чанбаи миллй дорад, зеро «дар коидаи пайваст шудани калимахо, дар крнун ои ташкил ёфтани тип ва хелхои гуногуни ибораро хусусияти миллии забон равшан намоён мегардад» (1.20, 4).
Тадкики чихати синтаксисии шевахои точикй баъд аз солхои 50-и садаи XX мавк,еи устувор пайдо кард. Ибора низ чун вохиди синтаксиси дар асоси маводи шевагй махз аз хамин солхо мавриди омузиши забоншиносон карор гирифтааст.
Бори аввал ба ин масъала Расторгуева В. С. дар асараш «Очерки по таджикской диалектологии» (1.99, 54) таваччух зохир кардааст. У дар бораи хелхои иборахои номй маълумот дода, хамаи восита ои суратдихандаи навъхои ибораро нишон додааст. Бояд гуфт, ки ибораро бори аввал Расторгуева B.C. ба маънои куллии имрузааш мавриди тадкик карор додааст.
Баъдтар масъалаи ибора дар тадкикоти ла чашиносони точик беш аз пеш мавриди таваччух. карор гирифтааст. Аз чумла, ураев F. дар китоби худ «Лахчахои арабхои точикзабон» мундарича ва тарзхои сурат ёфтани иборахои исмиро дар лахчахои арабхои точикзабон сахех нишон дода, дуруст кайд кардааст: «Аммо ин масъала дар шевашиносй то хол мавриди тадкикоти махсус нашудааст. Дар баъзе асархои шевашиносй тан о дар хусуси иборахои сифати феълй, феъли хол ва масдарй ба таври мухтасар сухан мераваду бас. Дар бораи типхои дигари иборахои синтаксисии забонхои махаллй (шевахо) бошад, умуман маълумоте зикр намеёбад, хол он ки аз мат риалхо дида мешавад, ки удуди иборахр, ба мисли забони адабй, дар шевахои тоники хам нихоят васеъ аст ва онхо дар протсесси нутк, мубодилаи афкор хамчун воситахои грамматики-лексики фаровон истифода мешаванд» (1.147, 148).
Раффоров Р. дар асараш «Шеваи чанубии забони точикй» (1.34, 12) дар асоси маводи шеваи чанубй тарзи ташкил, таркиб ва дарачаи истифодаи воситахои грамматикии иборахои исмй бо исм ва сифатхоро мухтасар нишон дода, дойр ба иборахои исмии бо шумора ва чонишинхо гуфтааст: «Аз тахлили иборахои исму шумора, исму чонишин катъи назар мекунем, зеро ин иборахо аз муодилхри адабии худ фарк;и ЧІИДДЙ надорад». Ин гуфтаи забоншинос то андозае бахсталаб мебошад, зеро маводи фарохамомадаи мансуб ба лахчахо тафовути шакливу маъной доштани ин иборахоро аз забони муосири адабй собит месозад. Аз омузиш ва гузориши мухакдикон бармеояд, ки ин масъала дар забоншиносии точик ба таври васеъ омухта нашудааст. анУ3 баъзе масъалахои бахсталаб дар ин бахш мавчуданд ва мавриди тадкик карор гирифтанашон омили пешрафти забоншиносии точик мегардад.
Бо назардошти ахамияти аввалиндарачаи илмй доштан дар асоси маводи шева тадкик намудани иборахои исмиро мувофик донистем, зеро ин ба бисер масъалахои забоншиносии точик оид ба бахши ибора рушанй андрхта, барон мукаммалтар гардидани кисмати назариявии он кумак мерасонад.
Лахчахо яке аз сарчашмахои муътамади инкишофи забони адабии точик мебошанд, ки «агар забони адабй аз шевахо, аз асос канда шавад, ба забони мурда, чунон ки имруз забони лотинист, монанд мегардад» (1.155,126).
Дар шевахо бисер унсурхои кадима, ки аз забони адабй кайхо баромадаанд ё тагйир ёфтаанд, махфуз мондаанд (1.143; 2.2, 237). Аз тарафи дигар, дар шевахо хусусияти навгонихо низ дида мешавад ва «Омухтани лах а ва шевахои забони точикй барои дурусттар сарфахм рафтан ва дарк намудани холати имрузаи забони гуфтугуй ва роху равиши конунхои тагйирёбй ва инкишофи забони адабй ёрии калон мерасонад» (1.158, 25).
Доло дар забоншиносии точик дар бахши омузиши ибора, ки асосан пайравй ва такя ба назарияи иборашиносии рус дорад, бисер масъалахои халталаб халли худро наёфтаанд. Дар созмон ёфтани ибора чанбаи маъноии калимахои онро ташкилдиханда ахамияти аввалиндарача дорад. Заминагузории назариявие, ки бештар ба шакли ибора дикдат медихад, дар бахши иборашиносии рус пештар ба вучуд омада буд ва ин барои хаматарафа мавриди омузиш в;арор гирифтани ибора нокифоя мебошад.
Аз ин ру, холо дар давраи навин бештар ба чанбаи маъноии ибора, ки аз бахамоии чузъхо бармеояд, дик,к,ат додаанд, зеро ин раванд заминай илмии омузиши ин бахшро пурра месозад. Дар хамин пайравй забоншиноси рус Шишкина И. П. дуруст кайд намудааст: « анбаи сеюми ибора - ин чанбаи семантики мебошад, ки дар силсилаи забонхо то ба хол дар алокамандй ба хелхои гуногуни ибора нопурра омухташуда хисоб меёбад» (1.152, 7).
Ин нуктаро забоншиноси дигари рус Илия И.П. низ бамаврид кайд мекунад: « оло диккати мухаккикони ибора на ба шакли устувор омухташаванда, балки ба мазмуни он, ки хар шакл ифодагари он аст ва тобишхои муносибати маъноии чузъхои ибора, инчунин ба ибора дар ихотаи пурраи забонй, нигаронида шудааст» (1.43, 13).
Дар ташкили ибора калимахои мустакилмаънои бо алокаи тобеъ омада мавкеи асосй доранд. Шевахо чун шохаи забонй адабй бо вучуди умумият бо он дар иборасозй роху равиши хоса низ доранд. Дар лахчахо колабхои таърихии иборахо махфуз мемонанд ва бо сабабхои гуногуни ичтимой навгонихо дар иборасозй зухур мекунанд. Бо назардошти ин дар рафти кор дикдати асосиро ба маънои лугавй, шакли морфологии чузъхои ибора ва маънохои дар лахчдхо касбкардаи калимахо медихем, ки «Забонй форси дорой афзалияти сохти аналитики буда, аз шаклхои морфологи камбахра аст. Бинобар ин, бештар маънои грамматикии калима тавассути алокамандшавии калима дар ибора ва чумла ифода мегардад» (1.96, 4).
Ифодаи маънои грамматикии иборахои исмиро вобаста ба маънои дар чузъхо ифодагашта шарх дода, заминай дар колабхои гуногун омадани иборахои исмиро нишон додан хатмист, ки «дар тахкики ходисахои синтаксиси дар забоншиносии точдос таъсири синтаксиси формалиста кам нест. Баъзе аз ахли тадкик; категорияхои синтаксисиро танхо аз чихати шакл эзох дода, муайян кардани хосияти маъноии онхоро сарфи назар кардаанд ва хол он ки дар синтаксис хам, мисли сохахои дигари забон, хар як шакл барои ифодаи маъное хизмат мекунад ва омузиши он дар хамбастагии кавй бо маънй- аз мухимтарин вазифахои тадкикоти синтаксисист» (1.34, 10).
Ба сифати маводи тадкик се лахчди дар бахшхои фонетика, лексика ва грамматика аз хам фарккунандаи Бойсун: Бойсун, Дарбанд ва К ургончаро интихоб намудем. Дар нохияи Бойсуни вилояти Сурхондарёи умхурии Узбекистон аз гузаштахои дур то ба хол точикон бо узбекхо дар як оягй умр ба cap мебаранд. Точикон дар шимолй-гарбй ва кисмати шимолй-шарк;ии нохия, ки кухистони дурдаст аст, чой гирифтаанд.
Дар асари амрокулов X. бо номи «Шевах,ои точикони райони Бойсун» (1.140) ва маколааш (1.139) чи атхои фонетики, лексики, морфологи ва синтаксисии (ин бахш мухтасар-С.Іу) ла чахои кисмати шимолй-гарбии нохияи Бойсун мавриди омузиш карор гирифтааст.
То икони кисмати шимолй-шаркии нохия аз садсолахои дур инчониб сокини ин мавзеъ мебошанд ва аз мардуми тахдой буданашон забони онх,о гувохй медихад. Ин нукта дикдати забоншиноси рус Расторгуева В.С.-ро барвакт ба худ чалб намудааст: «Дех,ах,ои точикнишин дар кисмати шимолй-шаркии нохияи Бойсун низ хастанд, вале гуфтугуи онх,о аз гуфтугу ои бойсунй сахт фарк. мекунад, ки то хол омухта нашудааст» (1.102, 7).
Мухити чугрофй яке аз омилхои асосии тагйироту тахаввулот дар бахшх,ои фонетики, лексики ва грамматикии ла ча о мегардад. Бинобар дар гузашта бо точикони кисмати шимолй-гарбии нохия робитаи наздики иктисодиву маданй надоштан, аз якдигар дар масофаи дур (100-150 км) зистан гуиши точикони Бойсун чихат ои хосро ба худ касб намудааст. Таъсири забони халки хамсоя-узбекхоро дар ла ча ои Бойсун якранг намебинем. Ин таъсирро дар лахчаи Дарбанд нисбат ба ла чаи Бойсун камтар мебинем ва бинобар шароити му сойди чугрофй: дар кухистон, дур аз ну коти узбекнишин чой гирифтан ва робитаи зиёди иктисодиву маданй бо узбекх,о надоштан, ин таъсирро дар лахчаи Б ургонча (пас аз ин бо ин ном ЗИКР менамоем, ки дехаи мазкур дар удуди берун аз но ия низ маъмул ва маълум аст), хело кам хисобидан равост. Дар ин кисмат ба чуз аз дехахои Гуматак ва Яккатол дигар ама дех о: Ь ургонча, Дуоба, Назарй, Диболо (Де и Боло), Зевароз, Рутхокин, Шохтуг, Айлонгар, Дуоби Пойин точикнишинанд, ки 540 хонавода зиндагй доранд ва зиёда аз 3500 нафарро ташкил меди анд.
Маводи гирдовардаи мо зиёда аз 8000 чумларо ташкил медихад, ки кисме сабти магнитофонй шуда, чандин афсона, манзума ва ривоятхои халкии гуногунмавзуъро дарбар мегирад. К исми дигари чумларо хангоми сух;бат, асосан бо шахсони кухансол, навишта шуд. І исми бештари мавод ба лах;чаи тадкикнагашта - Ь ургонча дахл дорад.
Добили кайд аст, ки тадкики иборахои исмй дар асоси маводи се ла чаи Бойсун, ки дорой хусусиятхои хосанд, бамаврид аст. Дар рафти кор ба баъзе масъалахои мукрисаи ин лахчахо бо забони адабии муосир ва лахчахои дигар дахл карда мешавад.
Рисола се бобро дарбар мегирад. Боби аввал иборахои исмии изофии лах,чахои мазкурро мавриди халлу фасл карор медихад. Дар ин боб шаклхои гуногуни сохта шудани иборахои исмии изофй дар лахчахои Бойсун зикр ёфта, дар навбати худ тафовути шаклй ва ифодаёбии маъной дар вобастагй ба маънои лугавии чузъхои ибора, инчунин дарачаи истеъмоли крлабхои гуногун дар ин лахчахо баён мегардад. Дар ин бахш бештар ба дихати фарккунандаи ин навъи иборахои исмй аз забони адабй ва лахчахои дигар дикгдт дода мешавад. Дар лахчахои Бойсун дар шакли «тилло соат» омадани иборахои исмиро мебинем, ки дар ташкили ин навъи иборахо чои чузъхо ахамияти аввалиндарачаро дорад. Алокаи ин навъи иборахоро хамрохй наметавон гуфт, ки чои узъ о дар он устувор нест. Аз ин ру, ин навъи иборахо дар боби иборахои исмии изофй мавриди тадкик, карор мегиранд.
Боби дуюми рисоларо тадкики иборахои исмии навъи «Ахмада китобаш», «китобаш Ахмада», «Ахмад китобаш», ки назари мухацкикрн ба ин конструксияхо гуногун мебошад, фаро гирифтааст. Дар забоншиносии точик оид ба истифода гаштани иборахои исмии навъи «китобаш Ахмада» маълумотеро пай до накардем. Ин шаклхои таърихй дар лахчахои Бойсун доираи якранги истеъмоли надоранд ва дар ифодаи маънохои грамматики низ тобишхои гуногун зохир менамоянд. Дар асоси такя ба гуфтахои боло натичагирй карда шудааст.
Дар кисме аз боби сеюми рисола оид ба иборахои исмии алокаи хамрохй сухан меравад. Дар ин боб ба чихатхои махсус, ки дар ташкили иборахо нисбат ба забони адабии муосир ва лахчахои точик фарк ба назар мерасад, диктат дода мешавад.
Ь исми дигари боби сеюми рисоларо омузиши иборахои исмии вобастагй, ки мухаккики лахчахои кисмати шимолй-гарбии Бойсун-Хамрокулов X. дар асараш «Шевахои райони Бойсун» (1.140) ба ин навъи иборахо дахл накардааст ва умуман дар лах,чашиносии точик ба таври комил маьриди тадкик карор нагирифтааст, дар бар мегирад. Гарчи ин навъи иборахо серистеъмол нестанд, вале нисбат ба забони адабй дорой баъзе хусусиятхое мебошанд, ки кайдаш аз ахамият холй намебошад.
Иборахои исмиро бевосита дар дохили чумла оварда, сипае мавриди тадкик карор додан мувофик аст, зеро ки «пеш аз хама, ибора чун калима вазифаи коммунативиро дар забон дар дохили чумла ичро менамояд. Мисли калима он баъзан чун масолехи сохтории чумла истифода мешавад, баъзан ба монанди калима чумлаи мустакилро дар занчираи нутк; ташкил медихад. Бинобар ин, ибораро дар таркиби чумла чун чузъи он меомузанд» (1.97, 51).
Аз сабаби он ки иборахои исмй дар асоси маводи шева то хол пурра тадкик нашудааст, дар рафти кор ба мушкилихо ру ба ру омадем, аз ин ру, табиист, ки баъзе масълахо бахсталаб боки мемонанд. Вале ин рисола чун кадамхои аввалин дар тадкики бахши иборахои шевагй дорой ахамияти илмй мебошад, зеро «Омузиши чукур ва хамачонибаи фактхои грамматикии забони точикй дар инкишофи таърихй ва вазъияти озирай онхо, мукарраркунии категория ои грамматики, ба назаргирии хусусиятхои хоси он, чунин муайянкунй ва устуворгардонии нормахои грамматикии забони адабии озирай точик имруз ахамияти калон пайдо мекунад»(1.12б, 4).
Дар лахчахо муъчазбаёнй мавк;еи мухим дорад. Ин ходисаи забони, ки дар асоси маводи забони точикй ба таври дакик омухта нашудааст, дар лахчахои Бойсун, умуман дар забони халкй-гуфтугуй, фаровон ба чашм мерасад. Зикраш бамаврид аст, ки дар хама боби рисола ба ихтисорёбии иборахои исмй диккати махсус дода шуд ва ин метавонад ба баъзе масъалахои назариявии ибора дар забоншиносии точик рушание андозад ва «тадкики масъалахои забонй объективона бояд бурда шавад, вай мухимтарин фактхои хамон давра ва хамон сохаи забонро, бидуни он ки категорияи бегонаро бар души онхо бор кунад, тасдик намояд» (1.12,17).
Дар «Замима»-и рисола шархи лугавии калимахои хоси лахчахои Бойсун ва намунаи иборахои исмй мухтасар нишон дода шудааст.
Иборахои исмии лахчахои Бойсун дар асоси методхои тасвирй, структури ва асосан таърихй мавриди тадкик, карор гирифтаанд.
Барои пурра акс намудани хусусиятхои овозии лахчахои Бойсун аломатхои шартии зеринро, ки мухдкдик, ХамРокУлов X. ба кор бурдааст, истифода намудем:
1. Овозхои йотбарсар бо ду харф: я- йа, ё- йо нишон дода мешаванд.
2. Садоноки у-и забонй адабй бо аломати Y ифода карда мешавад.
3. Садонокхои кутохшудаи и ва у дар боло гузошта мешаванд.
4. h- хамсадои хадкии руякии бечаранг.
5 5. - хамсадои халкии руякии чарангдор.
6. w- хдмсадои лабулабй (варианти хдмсадои в).
7. Мисолхои лахчаи Бойсун бо харфи (Б), лахчаи Дарбанд (Д) ва лахчаи фургонна (bQ нишон дода мешаванд.
8. Калимахои хоси шева бо шрифти махсус: чаргоба - чаргоба навишта шуданд. г
Иборахои исму шумора
Дар забони адабии муосири точик бо алокаи изофй ба исм тобеъ гаштани чонишинх,ои шахей, нафей-таъкидй, таъинй серма султарин нави алокаи байни исму чонишин махсуб меёбад. Дар лахчахои Бойсун чун дигар лахчахо бо алокаи изофй ба исм тобеъ гаштани чонишинхо маъмул мебошад.
Табиати лугавй ва грамматикии чонишинхо имкон намедихад, ки онхо чун дигар вохидхои лугавй (исм ва сифат) бо алокаи изофй дар холати препозитивй карор гирифта, ибораи исмиро ташкил диханд. Аз ин ру, агар иборахои исмии навъи «хамаи китоб»-ро истисно намоем, мавкеи истеъмолии иборахои исмии изофии бо чонишинхо ташкилёфта дар лахчахои Бойсун низ устувор мебошад.
Лахчахои Бойсун дар ифодаи муносибатхои грамматики бо тобишхои маъной, басомади хелхои чузъи эзохдиханда ва баъзе хусусиятхои дигари иборахои исмии изофии бо чонишинхо ташкилёфта аз забони адабй фарк мекунанд. Дар лахчахои Бойсун иборахои исмии изофй, ки бо чонишинхои шахсй ташкил ёфтаанд, доираи васеи истеъмолй доранд. Ин хели чонишинхо ба хдмаи гуруххои лексикй-грамматикии исмхо тобеъ гаштаанд ва вобаста ба маъной лугавии чузъхо асосан со ибиятро нишон додаанд. 1) Бо исмхои шахсу гайришахс тобеъ шуда, ибораро ташкил намудани чонишинхои шахсй зиёд мебошад: Додараки ман аъ ин ran бехабар, гудак-а хилму хунаш равон; Чучакойи уно хамм-еш касал (Ру); Хари ту сон-ба набут; Аспи вайон-ба йакдла (камтар) чав фирсон (Д); Гаши шумо-а айса сум гитйут; Ап пушти зани вай чанчол накун—етон (Б). Дар ла чаи Ь ургонча шакли чамъ гирифтани чонишини шахсии ту-ро мушохида намудем, ки сухангу ангоми бо хиссиёти баланд сухан кардан ин крлабро истифода мебарад ва дар ин шаклхо пасванди чамъбандии -хо маъной таъкидиро дороет: Бачч(а)и тухо борин одамо нагз тарбийа гирифтан наметона. 2) Дар лахчахои Бойсун калимахои ифодакунандаи шахе чун чузъи асосии ибора меоянд: Баччойу духтаройи вай одамойи ганда-стан (Ьу). Барои таъкиди маъно калимаи мансуби шахе шаклан тагйир меёбад: Зану бачу качи у но Газа-ба холе (Б). 3) Чузъи асосии ибора исм ои конкретмаъно ва ч,узъи тобеъ чонишинхои шахсй буда, сохибиятро нишон додаанд: ВарМк)и мо баланд (К,); Соати шумо нотУгри (Д); Хезуми вай а харруза мУлтар шуда-ход, фурУхт (Б). Барон лах ахои Бойсун дар ин хели иборахои исмй зикр наёфтани чузъи эзохдиханда хос мебошад: Ангури ман (буттаи ангури ман) хамин сол хосил мекунат (Б); ХУРЧИНОЙИ вай (хур шнхои хари вай) пур омад; Чуккур(и)и вай (чукрии овардаи вай) даррав шах шуд (IQ; Матори ман (мотори мошини ман) нав хишкор намекардагист (Д). 4) Дар лахчахои Бойсун бо изофат алокамандшавии иемхои маънй бо чонишинхои шахсй маъмул буда, дар ин хели иборах,о муносибати сохибият ва субъектй ифода ёфтааст: а) Сохибият: Зиндаг(и)й ту зиндаги-ма?(Б); Замин-да партофта-геш пшегувола, тагдири вай хамин буд-ай акун (IQ; Нузум-ба дарси ман хаст-ай (Д). б) Муносибати субъектй: Чирраси ту-ба чдста кунда хест (Б); Мастихои вайо дар дилам зад (Д); Гандаг(и)и мо худамо-да наметтоба; Каштатсіш вай ту-д-ам боша чушм-от хира меша; Ушкибоз(и)и хавайо тамом шуд-мй?: Богобтийайи ман-да чй кори Hyp хае? (. Аксаран чузъи асосии ин навъи иборахо бо исм ои маънии амал ифода мегарданд, ки ин ба табиати гуишхо хос мебошад. Дар хамаи лахчахои Бойсун онишини шахсии I чамъ дар к,олаби изофй тайр аз вазифаи асосй барои ифодаи тобиши хоксорию фурутанй нисбат ба шахсй I танхо истифода гаштааст, ки ин тамоюл дар забони адабии озирай точик, забони гуфтугуй, гурухе аз шевахо (ниг: 1.147; 1.157, 48; 1.135, 44; 1.140, 54) ба назар мерасад ва ин хусусият «дар сарнавишти он аз огози давраи навин то кунун накши мухим дорад» (1.117, 137) Зани мо (зани ман) зани занон-ай (1Q; Келини мо духтари Ь ассоб-а калон-еш (Б); Йанги мо кити охираш Термез мерон (Д). онишини нафсй-таъкидии худ бо хамаи гуруххои исмй бо изофат алокаманд гашта, асосан сохибиятро ифода намудааст. Дар таркиби ибораи изофй чонишини нафсй пасоянди -ро ва шаклхои энклитикии чонишинхои шахсиро кабул мекунад: Зарифи худ-аш нашшакаш-ай; Итаринг бадфеъл сари худаша мехура (tQ; Вай партофт башкони худ-аш-а; То хон(а)и худ-а омаду рафт (Д). онишини нафсй-таъкидии худ бо исмхои маънй низ дар ташкили ибораи исмии изофй фаъол мебошад: райби худи худамо инча-да калон-ай (ІуУ.рилми худа пурратар кардан баройи Ташкен рафт (Д). Дар ибораи райби худи худамо чузъи дуюми эзохдиханда барои таъкиди маъно омадааст. Дар лахчахои Бойсун инчунин чонишинхои таъинй ва муштараки -хама, -йаккидигарешон бо исмхо бо алокаи изофй омада дар сохтани ибора фаъоланд: Китобойи хама тайи мактаб-да монд; Боги йаккидигарешон-а чомаг-ош-а хлсоб кардан (Ьу); Бори хама Сайид-а мошин-аш-ба (Б).
Дар лахчахои Бойсун силсилаи калимахои исмй чузъи асосиро дар иборахои исму чонишин ташкил додаанд: Зебигардану чамолаку хамитаринг чизи худа эхтийот кун (їу); Зани бачу качи вай Газа-ба хозир (Б); Мошину хонайу чизу чори худа фурухта омат (Д).
Аз маводи лахчахои Бойсун бармеояд, ки иборахои исмии изофй мавкеи мухими истеъмолиро доро буда, ин навъи иборахо бо як катор хусусиятхо аз забони адабй ва лахчахои дигари точикй фарк, мекунанд. Дар навбати худ тафовути шаклй ва маъноии иборахои байни лахчахои Бойсун низ аён мегардад. Ин навъи иборахо бо мавкеи чузъхо, дарачаи тафсилёбй, ифодаи маънохои грамматики бо тобиши махсуси маъной ва колаббандии хос дар лахчахои Бойсун ба баъзе хусусиятхо молик мегарданд. Ихтисори инхели иборахо бештар ба назар мерасад, ки ин аз хусусияти муайяншавандагиро бештар доро будани чузъи асосй- исм бармеояд. Дангоми бо сифат ифода гаштани чузъи тобеъ иборахои исмй колаббандихои гуногуни хамвазифа, вале дар айни хол бо тобишхои маъной аз хам тафі/вутнокро ташкил медихад, ки имкони лугавию грамматикии сифат ба ин сабаб мегардад. Доираи иборасозии иборахои исму шумора махдудтар буда, тафсилёбй ба ин навъи иборахо хос намебошад.
Иборахои навъи «китобаш Ахмада»
Дар асару маколахои забоншиносон, ки ба тадкики иборахои исмии кабили «Армада китобаш», «Армада китоб» ва «Ах.мад китобаш» бахшида шудааст, оид ба мавчудияти ин колаби иборахои исмй дар забони адабй ва ё шевахои точикй сухане нарафтааст. Дар асару тадкикотхои алох,ида, ки ба тадкики шева ва ла чахои алохидаи точикй мансубанд, мустаъмал будани ин гунаи иборахои исмй зикр нашудааст. Дар гуфтугуи мардуми дахаи Дарбанд ва точикони шахри Бойсун дар ин шакл сурат гирифтани иборахои исмй маъмул нест. Ин колаби ибораро, асосан, дар лах.чаи К ургонча дучор омадем. Аз ин ру, ин колаби ибораро аз ла чах,ои Бойсун танхо хоси лахчаи К ургонча хисобидан мумкин аст.
Яке аз омилхои гуногуншаклии вохидхои синтаксиси дар лахчахо ин мусити чугрофй мебошад (ниг.: 1.25, 77; 120; 1.148, 158). Шояд хамин сабаб боиси аз лахчахои Бойсун танхо дар лахчаи Ь ургонча истифода гаштани ин кабил ибораро гашта бошад.
Иборахои исмии навъи «китобаш Армада» аз чихати чойи чузъхо аз иборахои исмии изофй фарк; надошта, танхо бо воситахои грамматикии созмондихандаи ибора аз хам тафовут доранд. Ин навъи иборахо асосан дар шевах.ои точикй мустаъмаланд. Дар забони халкй-гуфтугуй колаб ои «Ахмад китобаш», «Ахмада китобаш», ки чузъи тобеи ибора дар аввал меояд, доираи васеи истеъмолй доранд ва ин бесабаб нест, зеро «Дар аввали ибора омадани муайянкунанда талаботи асосиро, ки дар аввали фраза омадани чузъ дар шакли алокамандшавихо мавкеи мухимро дорост, дар нутки гуфтугуи таъмин менамояд» (1.61, 216).
Иборахои исмии навъи «китобаш Ахмада» бо чойи чузъх.о аз иборахои кабпли «Ахмада китобаш» фарц мекунанду халос. Гурухе аз олимони забоншинос алокамандшавии муайяншаванда бо муайянкунандаи навъи «Ахмада китобаш»-ро унсури шевагй, иддаи дигар онро дар гузашта чун колаби ба норма даромада хисобидаанд (1.125, 2; 1.34, 25). Иборахои исмии навъи «китобаш Ахмада» ва «Ахмада китобаш», «Ахмада китоб», «Ах.мад китобаш» муодили якдигаранд. Бояд гуфт, ки мавкеи нутк барои дар чунин шаклхои гуногун омадани иборахои исмии дар ифодаи маънохои грамматики шабехи хдмдигар сабаб мегардад. Дарачаи истеъмоли иборахои исмии навъи «китобаш Ахмада» нисбат ба дигар муодилонаш камтар ба назар мерасад, ки ин ба вазифа ва ифодаи нозуки маъноии ин шакли синтаксиси вобаста мебошад. Мавриди тадкик карор додани ин навъи ибора ба бисер масъалах,ои мансуб ба иборахои муодил ба он рушанй меандозад.
К айдхои оид ба иборахои навъи «Ахмада китобаш» метавонанд барои мукоисаву рушаниандозй дар мавриди пайдоиш ва вазифахои хоси иборахои хели «Ахмада китобаш» чун замина карор гиранд. ] ам дар ташакилёбй бо гуруххои лугавй хам дар ифодаи маъной мувофикат кардани шакли «Ахмад-нинг //-а китоб-и // аш» маъной дар зери таъсири забони узбеки ба вучуд омг ани ин навъи иборах,оро надорад, ки инро колаби «китобаш Ахмада бори дигар собит месозад.
Маводи забони адабии хозираи точик ва лахчахо собит месозад, ки колаби иборавии навъи «китобаш Ахмада» дар истеъмоланд. Масалан, Раффоров Р. оид ба ходисаи аз хдмдигар дур мондани чузъхои иборахои кабили «бузголайа гушташ» ин мисолхоро овардааст: килкак -ъш съафед-ай самурга (шк, Рофилобод); шикам -ъш пуч шъд бъз-а (ш.к., Муъминобод) лашзъ-шон, вилояти ваййо-йа (к- ., исор) (1.34, 29), ки ба фикри мо, айнан шакли «китобаш Ахмада» мебошад. Ибораи ладузъ-шон вилояти вайойа ба иборахои дар колаби «китобаш Ахмада» тафсилёфтаи хонахошон духтаройи вайз пурра мувофикат дорад. Бо назардошти ин метавонем гуем, ки ин гунаи иборахои исмй дар шеваи чанубй низ дар истеъмол будааст.
Дар хар забон ташкили ибора конуну коидаи хоси худро дорад. Шакли ибора вобаста ба гановати лугавию грамматикии чузъхои он тагйир меёбад. Маънои лугавии чузъхои ибора даст намедихад, ки колаби ибора дар шаклхои гуногун намудор гардад (1.115, 105). Масалан, иборахои исмии навъи «китоби донипщу» ва «Саиди усто» хам дар шаклу хам дар ифодаи маънои грамматики хусусияти бо хам наздик дошта, воситаи ягонаи суратдихандаи грамматики доранд. Вобаста ба имкони лугавии чузъи тобеи ибораи «Саиди усто» дар колабхои зиёде чун: «устои Сайд», «усто Сайд», «Сайд усто» омадани ибора ба назар мерасад, вале баръакси ин хол дар иборахои навъи «китоби донишчу» ин ходиса мушохида намегардад. Аз тагйир ёфтани чойи чузъхо дар иборахои «китоби донишчу» байни чузъхо таносуби маънои дида намешавад: китоби донишчу» донишчуи китоб; китоб ДОНИШЧ.У?. Ин ба вазифаи чузъхои ибора вобаста мебошад, ки дар ибораи «Саиди усто» субъект (Сайд), дар «китоби донипгту» объект (китоб) ифода ёфтааст. Аз мисолхо бармеояд, ки ибораи «Саиди усто» муодил ба ибораи «устои Сайд» мебошад ва бешубха дар асоси колаби аввала шакли дуввум арзи хастй намудааст. Ба хамин монанд, иборахои навъи «Ахмада китобаш» дар заминай шакли «китобаш Ахмада» пайдо шудааст, зеро мантикан мавкеи муайяншаванда бояд дар ин навъи иборахо, асосан, дар аввал бошад. Дар шакли чаппа ин навъи ибора одатан барои ифодаи маънои нозуки грамматики корбаст мегардад. Дар лахчахои аз таъсири забони бегона бештар дурмонда мавриди истифода будани колаби «китобаш Ахмада» бори дигар инро собит месозад, ки ин шаклхои синтаксиси дар асоси забони точикй пайдо гаштаанд (1.7, 48). Дар забони адабии хозираи точик низ ин навЯи иборахо дар шакли тафсилёфта гохо ба назар мерасанд: Рузаш ба шом мерасид кампири Майсарову беди пуштаро хам...; Нияташ нек буд кампири Марямро, аммо раванди вокеа чи тасодуфхое пеш меорад (2.4, 35-45). Шакли аслии ин навъ иборахоро нависанда Бахманёр устокорона истифода бурдааст, ки дар натича чумла тобиши хоси маъноиро касб намудааст: Хаи дилаш бугз кар.т модарро, хай дар рагхояш ба чои хун гам давид модарро... (2.4, 252).
Омузиши хаматарафаи забони точикй ва лахчахои он то андозае ба ин масъала рушанй хохад андохт, ки холо бисер масъалахои мубраму халталаб дар забоншиносии точик ба назар мерасанд. Дар лахчахои Бойсун иборахои гунаи «Ахмада китобаш» бо исму сифат ва чонишин ташкил ёфтаанд.
Иборахои исму шумора
Дар лахчахои Бойсун воситаи асосй ва сермахсултарини алокамандшавии иборахои исмй бо шумора алокаи хамрохй мебошад. Дар ин навъи алока мавкеи чойгирии чузъхои ибораи исмй, асосан, устувор буда, ин ба имконоти лугавй ва грамматикии чузъи эзохдиханда - шумора, алокаманд аст. Албатта, ин бесабаб нест, ки «холати постпозитивии муайянкунандаи гуруххои мазкури чонишин ва шуморахо (гайр аз чонишинхои шахсй вашуморахои тартибй - С.К,) -ро ташкилдиханда барон забонхои кадими эронй хос набуд» (1.126, 60).
Гарчанде тарзи алокамандшавии иборахои исмй бо шумора дар лах ахои Бойсун аз забони адабй фарк намеку над, вале дар ифодаи муносибатхои грамматики бо тобишхои маъной ва баъзе хусусиятхо, ки ба табиати гуишхо мувофиканд, тафовут мушохида мегардад.
Шуморахои микдори ба исмхо тобеъ гашта, вобаста ба маъной лугавии калимаи асосй вакт ва микдорро ифода намудаанд. Бояд гуфт, ки ба тобишхои гуногуни маъной сохиб гаштани ибора, асосан, ба маъной лугавии калимаи асосй вобастагй дорад. Аз ин ру, дар лахчахои Бойсун на хамаи гуруххои исмй бо шуморахо алокаманд гашта, ибораи озоди синтаксисиро ташкил додаанд. Дар иборахои исмй бо шуморахои микдори вобаста ба маъной лугавй ва грамматикии исмхо чунин маънохои грамматики ифода ёфтаанд: а) Шуморахои микдори ба исмхои шахе ва гайришахс тобеъ гашта микдорро ифода менамоянд: Наход нувах писар бин-ам-у руз-ам хамин бошад (Б); Бечора Зумрад се гудак дошт; Иак солос (сол аст) ду гург мо-йа гаранг кард-ай; Бад сат одамо омад (К ); Се хар кумур -ба равад гуфтон (Д). Дар ибораи исмии сат одамо микдори аник ифода нагашта, гуянда бисёрии иштирокунандагонро дар амал таъкид менамояд, ки чузъи асосй бо пасванди чамьбандии -он (-о) омадааст ва ин дар кддим хам буд. Дар ин холат мувофикат мав уд аст, мисли ду чашмон, хафт додарон, чил духтарон (ниг.: 126, 64). Лекин дар лахча микдори жщ неву бисёрй ифода ёфтааст. б) Шуморахои микдорй бо исмй конкретмаъно омада, микдори чузъи эзохшавандаро ифода менамоянд: Ду камар-ба хез заду галтид (Д); Се варак-а йакта кунй, нагз мешат (Б). в) Шуморахои микдори бо исмхои замон омада, микдори дакики ва тро нишон додаанд, ки исмхои замонй бештар бо калимахои срат, сол, щаб, шабуруз. мох, хафта ифода мешаванд: Дузда рУз хона наомад (Б); Ману хварак-ам (хохарам) айоло катти хафт шабу хафт рУз Бойсун- да мондем (IQ; Хаф сол бача чазо мебинат (Д). 2. Иборахри исмй бо шумораи тахминй низ ифода меёбанд. Дар лах,чах,ои Бойсун чузъи асосии ин иборахо бо исми шахсу гайришахс, замон ва конкретмаъно бештар ифода меёбад, ки вобаста ба маънои лугавии калимаи асосй шуморах,ои тахминй мивдорро тахминан ифода менамоянд: Да- дувозда гУспанд- а сар-аш- а зад (IQ; Се -чор одам чанг доран (Д); аф хаш шабонарУз ниго кунда шиштанд (Б); Баччо-ш да(р) понзда чинор ру гардонд (bQ; Се- чор рУзак хизмати ту-йа кунам (Б). 3. Дар ла чахои Бойсун вобаста ба семантикаи чузъи тобеъкунанда бо нумератив ва шумора ифода шудани ибораи исмй, чун забони адабй, маъмул буда, дар ин навъ иборахо микдору андоза ба таври умумй ифода меёбад. Ин навт иборах оро вобаста ба семантикаи нумеративхо, ки хар яке маънохои хоси ифодаашонро доранд, ба зергурухдо тасниф менамоем: а) Иборахои исмие, ки бо нумеративх ои ададу дона ва шумораи микдорй омадаанд: Иактек йофта бед шона (Д); Чор-паншта гов caxjpo-да монд (К ). б) Бо нумеративх,ои вазну андоза: Боз хаш синтир гандум-аш х,ас (Б); Ап панч халта йак пуд гандум гира халол (. в) Нумеративх,ои андозаи дарозй: Ду вачаб МУ дайро-да рафт; Бо нумеративхои хоси забони гуфтугуй- халв;й низ ташкил ёфтани ибора маъмул аст: Се кадди ангушт кола буррида хаминча ДУЗ; Ду кади респон бурс Чангалаки Сурхи-да нес (IQ; Ду ва абворй чит хамча-ба беред (Б). г) Нумеративхои нарху бахо: Саду си сум пули пахта додам (Д). д) Нумеративхои андозаи хачм: Асп-а баста ду чангол эмиш наметийон (Д); Ду банчек шибог-ма абрук-ма бурда фурухта рУз-аш-а мегузаронад (Б); є) Бо нумеративхои андозаи гунчоишй: Ду кУза об замин-да мереза; Ду кУппй чолоб-а дег-да аннозем мера; Се-чор карсон чургот-а Абдулазиз омада мебара; Ду-се гилбол гандум-а йак доданам-да мехуран (Ьу); Ду халта орд гиритфа тед (Д); Ман-а духтар-атон чор ошдон нон пухта фирисонд- мугуд; ду-т-ешон чил хар алаф меберен. Барон дакик; нишон додани микдор дар гуишхои Бойсун шумора ва нумрративхо дар шаклхои мухталиф истеъмол мегарданд: Ду-се тагора санги мармар оварда те мегуд (Б); Ним кам чор мошин алаф оварда будед-кУ? (Іу); Ун рУзако аким-да ду сатили калон себ додам (К ) Дар лахчахои Бойсун иборахои исму шуморавии бо алокаи хамрохй ташкилёфта доро баъзе хусусиятхо мебошанд, ки ба ин масъала истода мегузарем. Аз он сабаб ки ин навъи иборахо дар асоси маводи лахчахо мавриди тадкици комил карор нагирифтаанд, мукоисаи онхо гайриимкон мебошад ва асосан дар киёси забони адабии муосири точик фарк;ият нишон дода мешавад. Иборахои исмии шуморавй бо як катор хусусиятхо аз забони адабй фарк мекунанд, ки инро бештар дар ифодаи маъноии ин кабил иборахо мушохида менамоем: І. Ифодаи микдори номуайянй дар иборахои исмй бо шуморахо: Дар ин навъи иборахо шумораи йак бо исмхои конкретмаъно ва маънй тобеъ гашта, ибораи исмиро ташкил додааст. Дар аксари мавридхо шаклхои бо ин шумора ташкилёфта микдори предметро дакик нишон надода, номуайяниро ифода менамоянд. Бояд гуфт, ки хамбастагии ин ходиса ба маънои лугавии исми тобеъкунанда як сабаб бошад, сабабхои дигари асосии зерин боиси ин духурагй мегардад: аввало, «Шуморахо аз адади ду cap карда микдори муайяни предметхоро ифода менамоянд» (1.137, 77), сонй, ин шумораи кддими забонхои эронй (як) бо исмхо омада номуайяниро ифода мекунад, ки дар ин маврид бо артикли номуайянии -є хамвазифа мегардад ва «Ин ходиса тасодуфй хам нест, зеро артикли е ва хам артикали йак аз як калима -шумораи як баромадаанд» (1.49, 23).
Иборахои исмй бо пешояндхо
Аввалин маротиба Улугзода Э. С. (1.128) бо пешояндхои аслй ва номй сурат ёфтани иборахои исмиро кайд намудааст. Маколаи у хусусияти масъалагузорй дошта, дар омузиши иборахои пешояндй замина гузошт. Омузиши иборахои исмии пешояндй дар асоси маводи шевахои точикй ба таври чиддй сурат нагирифтааст. Дар тадкикрти Fa()()opoB Р., ки ташкили иборахои пешояндиро дар лахчахои чануб низ дар бар мегирад, маълумоти мухтасар, вале дак,шфо оид ба ин навъи иборахо метавон дарёфт (ниг.: 1.34, 13). Мухаккики лахчахои кисмати шимоли-гарбии нохияи Бойсун Хамрокулов X. алокамандшавии муайяншавандаро бо муайянкунанда тавассути пешоянду пасояндхо нишон надодааст. Хол он ки ин навъи иборахои исмй вобаста ба табиати лугавию грамматикии исмхо дар лахчахои Бойсун дар шаклхои гуногун сурат мегиранд. Дар шевахо дар ташкили ин навъи иборахои исмй пешояндхо мавкеи мухимро дороанд (ниг.: 1.99, 64). Пешояндхо чун вохиди морфологи дар ихотаи синтаксиси вазифаи нави забониро касб менамоянд (ниг.: 1.145), ки баъзе аз ахли тадкик, дар муйян кардани пешояндхо ба иштибох рох додаанд. Ин нуктаро Абдурахимов С. хуб ба калам додаст: «Таассуроте, ки аз китобхои дарсии мактабии миёнаю олй ва аз асархои чудогона пайдо мегардад, ин аст, ки шумораи пешояндхои номй дар тадкикрти олимони мо аз солхои пан о ум ба тарзи астрономи афзуд. Аз тарафи баъзе забоншиносон кушиши ба сафи пешоянд дохил намудани бисер калимахои мустакил ба амал омад. Ин калимахо дар чумла вазифахои гуногуни синтаксисиро адо мекунад ва ин аз доираи имконияти пешояндхо берун мебошад» (1.4, 17).
Омузиши иборахои исмии пешояндй, тарзи ташкили иборахо бо пешояндх.0, басомади иборахои пешояндй дар лахчахои гуногун, ифодаи маънохои грамматики дар ин кабил иборахо аз ахамият холй нест. Дар забони адабиву лахчахои точикй дар ташкили ибора, ки дар сохтмони чумла чун масолех корбаст мегардад, ин воситахои грамматики фаъоланд. Аз чумла забоншиносони рус дар китоби «Современный русский язык» ин нуктаи мухимро кайд намудаанд: «Пешояндхо, ки дар якчоягй бо шаклхои калима чун воситаи зухуроти алока ва хампайвастии чузъхои ибора мебошанд, дар сохтори ибора мавкеи мухимро ишгол мекунанд» (1.16, 285).
Дарачаи иборасозии пешоянду пасояндхо дар лахчахо гуногун мебошад. Забонхо бо хар рох ба якдигар таъсир мерасонанд. Таъсири тарафайни забони узбекиву точикй таърихан мушохида мегардад. Ин таъсирро дар ташаккули иборахои исмй низ метавон дид, ки бахши синтаксиси аз ин таъсир камбархурдор махсуб меёбад. Дар лахчаи Бойсун, ки дар он таъсири забони узбеки нисбат ба ла чахои Дарбанду К ургонча зиеД мебошад, бо унсурхои гуногуни грамматикии бегоназабон ташкил шудани ибораро мебинем. Омузиши ин шаклхои синтаксиси ва нишондоди тарзи ташкили ин навъи иборахои исмй мухим мебошад. Се лахчаи бойсунй вобаста ба омилхои таъсиррасони дохилй ва берунй дар ташаккули вохидхои забони аз хамдигар фарк мекунанд. Синтаксис бахши устувори забониест, ки унсурхои бегоназабон ба зуди ба он ворид намегарданд. Узбекон дар якчоягй бо їочикон солиёни дароз боз дар нохияи Бойсун умр ба cap мебаранд. Таъсири тарафайнро байни ин забонхо мушохида менамоем, вале ин таъсир дар лахчахои Бойсун гуногун ба назар мерасад. Забон падидаи ичтимоист ва вобаста ба он ташаккул меёбад. Бо назардошти ин, омузиши ходисахои забони ахамияти илмй дорад. «Масъалаи алокаи забон ва чамъият хеле васеъ ва бисёрчабха буда, акидахои гуногун дар хал кардани ин масъала ногузир мебошад. Аз ин ру мебояд усулхои гуногуни маводро чустучу кард. Муваффакияти кор дар ин самт, пеш аз хама, дар гузориши аники методологии масъала муайян мегардад: конунхои дохилии инкишофи низоми мураккаби худи забон, чй хел ки набошад, вазифаи мухобиротии забон, вобастагии онро аз чамъият муайян мекунад» (1.162, 84).
Дар мукоиса бо забони адабй ин навъи иборахо шаклан камтар тафовут дошта, бо истифодаи баъзе пешоянду пасоянд, маънои дар лахчахо касбкардаи ин воситахои грамматики ва дарачаи иборасозии пешояндхо фарк мекунанд, ки ин ба табиат ва раванди таърихии шевахо хамбастагй дорад(1.62, 23).
Дар забони адабй дар созмон ёфтани ин навъи ибора кулли пешояндхои аслй истифода мегарданд. Барои лахчахои Бойсун ин чиз хос набуда, хамаи пешояндхои аслй дар иборасозй корбаст намешаванд. Дар лахчахои Бойсун дар ташкили ин навъи иборахо пешояндхои аслии соддаи аз, ба, бо, дар мавриди истеъмолй доранд.
Иборахои исмй бо пешоянди аз. Дар лахчахои Бойсун бо ин пешоянд сохта шудани иборахои исмй ба назар мерасад, ки иборахои бо ин пешоянд ташкилёфта вобаста ба маънои лугавии чузъхо маънохои гуногунро ифода мекунанд: 1. Муносибати муайянкунандагию объектиро бо тобишхои иловагии маънои ифода намудааст: а) Муносибати кулл бо чузъро ифода намудааст: Рошед, пеши гудак-да гурум ад деву ачина (сухбат аз деву ачина) нагз нес (IQ; Паррак а собачУп (парраки аз собачуб) чашм-аш-ба зат (Д). Дар лахчахои Бойсун бо артикли номуайянй ва ягонагии «-е» ташкил ёфтани иборахои исмии пешоянди хос намебошад. Дар забони адабй бо артикли «-е» ва пешоянди аз сохташавии иборахои исмй сермахсул мебошад (1.1 SO, 11). Дар лахчахои Бойсун ин навъи иборахо бо пешоянди аз ва «як» бештар ташкил меёбанд: Шабо аш шаб (шабе аз шабхо) Гуландом хоб мебина, ки йакдарар даро (даре аз дархо) во шуд (Ьу) Дар лахчаи Бойсун дар сохтори ин навъи иборахои исмй пасоянди узбекии -дан серистифода мебошад. Иак магазин магазино-дан (магозае аз магозахо) хаму кас-ба ниго мекунад; ЧУпоно-дан йак чУпон-а (чуноне аз чупонхоро) пеш-аш чуг зат (Б)