Содержание к диссертации
Введение
Боби якум. Вожатой хаммаъно дар осори Фарзона 31
1.1. Муродифоти вожатой содда 36
1.1.1. Муродифоти вожатой соддаи умумиистеъмол бо умумиистеъмол 40
1.1.2. Муродифоти чуфт, ки чузъхряшон вожатой соддаанд. 47
1.1.3. Муродифоти вожатой соддаи умумиистеъмол бо китобй 61
1.1.4 Муродифоти вожатой соддаи китобй бо китобй 74
1.1.5. Муродифоти вожатой соддаи умумиистеъмол бо архаистй 81
1.1.6. Муродифоти вожатой соддаи китобй бо архаистй 87
1.2. Муродифоти вожахри содда бо сохта ва мураккаб 90
1.2.1. Муродифоти вожахои содда бо сохта 91
1.2.1.1. Муродифоти вожахои соддаи умумиистеъмол бо сохтаи умумиистеъмол 91
1.2.1.2. Муродифоти вожахри соддаи китобй бо сохтаи умумиистеъмол 91
1.2.1.3. Муродифоти вожахои соддаи китобй бо сохтаи китобй 94
1.2.1.4. Муродифоти вожахри соддаи архаистй бо сохтаи умумиистеъмол 96
1.3. Муродифоти вожахои содда бо мураккаб 97
1.3.1. Муродифоти вожахри соддаи умумиистеъмол бо мураккаби умумиистеъмол 98
1.3.2. Муродифоти вожахри соддаи китобй бо мураккаби умумиистеъмол 98
1.3.3. Муродифоти вожахои соддаи китобй бо мураккаби китобй 99
Бобидуюм. Муродифоти матнии осори Фарзона 101
2.1. Муродифоти матнии вожахои содда 104
2.1.1. Муродифоти матнии вожахои умумиистеъмол бо умумиистеъмол 104
2.1.2. Муродифоти матнии вожахои умумиистеъмол бо китобй 108
2.1.3. Муродифоти матнии вожахои китобй бо китобй 116
2.2. Муродифоти матнии вожахои сохта 118
2.2.1. Муродифоти матнии вожахои китобй бо китобй 118
2.3. Муродифоти вожахои содда, сохта ва мураккаб бо мураккаб 119
2.4. Муродифоти вожахо бо иборахо 120
2.5. Муродифоти иборахо 127
Хулоса 130
Фехристи адабиёт 135
- Муродифоти вожатой соддаи умумиистеъмол бо умумиистеъмол
- Муродифоти вожатой соддаи китобй бо китобй
- Муродифоти вожахои соддаи китобй бо мураккаби китобй
- Муродифоти вожахо бо иборахо
Муродифоти вожатой соддаи умумиистеъмол бо умумиистеъмол
Мусаллам аст, ки лексикаи забони адабии х,озираи точ,икй бо таъсири авомили мухталиф тагйир ёфта, ба он тадрич,ан калима ои нав ба нав дохил мешаванд. Баъзе калимахр о иста-о иста ба гурухи калимахри архаисти дохил шуда, билохира аз байн мераванд. К,исмате аз унсурхри лугавй батадрич, маънои нав касб карда, семантикаи маъмули худро аз даст медиханд ва бахши дигари калимахр аз маънохри Чудогонаи худ махрум мешаванд ё, баръакс, маънохри нави иловагй мегиранд. Бинобар ин, калимахо дар маршалам муайяни тарак,киёти забои ё серистеъмол мешаванд ё камистеъмол мегарданд.
Бояд гуфт, ки калимахри оммафахми серистеъмол аз лихрзи доираи корбасташон аз калимахри архаистй фарк, мекунанд. Дар ин хусус муаллифони китоби «Забони адабии хрзираи точик» навиштаанд, ки «калимахри камистеъмол, ки кухна буданашон хис карда мешавад ё аз сабаби навии худ хануз умумй нашудаанд ва ба истифодаи харрузаи мардум дохил нагаштаанд, гурухи пассивро ташкил менамоянд» (34, с.44).
Тобиши маъноии вожахр аслан бо мафхум умумияте дорад, вале баробар нест. «Маънои лексикии калима дар протсесси дарккунй ба амал меояд, зеро алокаи калима бо предмете, ки номбар мекунад, таърихан дар раванди тарак.кии забон мукаррар карда мешавад» (143, с. 10). Аз ин ру, хар як предмет (мафхум) бо синонимхри (калимахои) зиёд ном бурда мешавад. Масалан, мафх.уми овора ё оворагард-ро бо вожахри харзагард, хдрчрй, бекарор, бесубот, нопойдор, дайду, бесабр, кучагард ва Fafipa ифода кардан мумкин аст. Аз тарафи дигар, калимахо ба маънохри зиёд низ истифода мешаванд, ки чунин хрлат бештар хоси осори адабй мебошад. Ба таъбири дигар, маънии мачрзй касб кардани калимахо ба х_унари нигорандагии муаллифи асар вобастагй дорад. Масалан, калимаи боб ба чунин маънохри мачрзй низ меояд: боб-дар, дарвоза, дахан, кием, фасл, бора, хусус, чихат, вач,х.; падар, бобо, чад; шоиста, лоик,, муносиб, мувофик,, дархур, соз; рох,, тарик,, тавр, тарз; ва т. Аз далелхри боло аён аст, ки агар унсури лугавии овора бо якчанд вожа ифода ёбад, пас, калимаи боб метавонад ба маънои зиёди мачрзй истеъмол шавад. Аз ин ру, мафх,ум бо маънои калима алокаманд бошад хам, ин умумият айнияти тагйирёбанда нест. Бояд дар назар дошт, ки дар матн аз анбухи муродифи калимахо яке дар услуби мукаррарй, дигар дар услуби мутантан метавонад ба кор равад. Рочеъ ба алокаи мустахками калимахо бо услуби забон М. Мухаммадиев овардааст, ки «аз нуктаи назари крнунияти лексики кобили истеъмол будан ва ё набудани калима дар лексикологияи нормативи, ки дар шакли лугатхри тафсирй зохир мегарданд, муайян карда мешавад. Аммо услуби забои мавкеи истеъмол, мантики сухан ва бе мафх,уми умумии матн мувофикат кардани калимаро ба назар мегирад» (81, с. 14).
Маълум аст, ки гурухи калони лексикаи забони адабии хрзираи точикро калимахри умумиистеъмолй ташкил медиханд. Профессор А. Абдукрдиров дар асоси тахлили мулохизахри забоншиносони дигар ба чунин хулоса расидааст, ки «лексикаи умумиистеъмолй дар забоншиносии совета бо номхри «байниуслубй», «нейтрали», «умумифахм», «умумихалкй», «умумиистеъмолй» маълум буда, аз онхр истилохи «умумиистеъмолй» бисёртар дучор мешавад» (2, с.54).
Лексикаи умумиистеъмолй фарогири хамаи калимахри маъмулу умумихалкй мебошад. Лексикаи умумихалкй боигарии асосии забони миллй, воситаи му имми мубодилаи афкори намояндагони ин забон мебошад, ки тарак,кию инкишофи минбаъдаи онро низ таъмин менамояд. Бояд гуфт, ки хдмаи калимахри ин гурух. дар истеъмол устувор буда, онхрро баъзехр «лексикаи байниуслубй» ё «лексикаи бетараф» низ меноманд. Дар иртибот ба масъалаи мазкур овардани як нукта бамаврид аст, ки «лексикаи байниуслубй барои лугати хам нутки дахрнй, хам нутки хаттй асос мебошад, бе вай мубодилаи дахрнй ва хаттй тасаввур карда намешавад» (142, с. 129). Сабаби «лексикаи муштаракуслуб» ном гирифтани ин гурухи калимахр хамин аст, ки онхр дар хама гуна навъи нутк.: дахрнй, хаттй, китобй-илмй, забони радио, рузномаву мачаллахр ба таври васеъ истифода шуда, ба х,амаи услубхри нутк, баробар хидмат карда метавонанд. Таъкиди ин нукта низ чриз аст, ки лексикаи умумиистеъмолй дар нутк,и адабй-гуфтугуй меъёри асосии истеъмоли вохидхри лексики ба хисоб меравад.
Профессор. М.Н.Крсимова хангоми арзёбй кардани корбурди вожахри умумиисл еъмолй ба чунин натича расидааст, ки «аз руи таснифи хеле мухтасари калимахри умумиистеъмолй метавон ба хулосае омад, ки калимахрро аз руи маъно боз ба гуруху зергурухдо такрим кардан мумкин аст... Бояд зикр кард, ки аксари кулли ин калимахр калимахри забони точикй ва калимахри забонхри дигари эронй буда, калимахри иктибосй нихрят каманд ва кариб хамаи ин калимахр дар забони муосири точик корбаст мешаванд» (53, с.69).
Дар мачмуъ, бо такя ба он чй тазаккур ёфт, мухтассоти вожахри умумиистеъмолиро чунин мукаррар намудан мумкин аст:
1. Доираи корбурдашон васеъ буда, фарогирандаи калимахри тамоми хиссахри нутканд.
2. Барои тамоми кишрхри чамъият баробар фахмо хастанд.
3. Ба хамаи услубхри забон: илмй, бадей, публитсистй, расмй-коргузорй ва гуфтугуй умумй ва истеъмолшаванда хастанд.
4. Баъзе аз лугатхри умумистеъмолй ба ягон гурухи истилохрт дохил шуда метавонанд.
5. Аносири умумиистеъмолй сервазифаю сермаъно мебошанд.
Пас аз омухтани ашъори Фарзона боварй бар он меафзояд, ки дар осори шоиру нависандагон тамоми захираи вожахри хаммаънои умумиистеъмолй гирд омада, дар баёни афкору андешаи онхр хизмат мекунанд. Дар ин бахш муродифоте арзёбй гардидааст, ки хар ду калимаи синонимй ба гурухи лексикаи фаъол мансуб хастанд: вакт- дам-замон (чЛ, с.49), наво-садо-савт-нагма-танин (чЛ, с.53), асир-х.абс-бандй (ч,Л, с.61), Парвардигор-Худо (ч,Л, с.71), давр-фасл (чЛ, с.80), давр-х.алк,а (ч,Л, с.91), ормон-орзу (ч,Л, с.99), мазор-гур (ч,Л, с.99), пир-кухан (ч,Л, с Л 09), ошно-шинос (чЛ, сЛ12), ч,ах.он-олам-дунё (ч,Л, сЛ19), вакт-давр (чЛ, сЛЗЗ), дилтанг-тангдил (ч,Л, сЛ54), х.ак.-рост (ч,Л, сЛ55), дам-бод (чЛ, с Л 59), кунч,-гуша (ч,Л, с Л 63), FaM-Fycca (ч,Л, сЛ76-177), хира-тира (ч,Л, сЛ98), умр-х.аёт (ч,Л, с.202-203), укм-амр (чЛ, с.211), дур(р)-гав? ар (ч,Л, с.254), Худо-холик, (ч,Л, с.255), худ-хеш (ч,Л, с.295), зан-заиф (ч,Л, с.306), хич,олат-шарм (чД, с.315), айём-вак,т (ч,Л, с.371), хавас-умед (ч,Л, с.380), хеш-табор (ч,Л, с.394), кариб-наздик (ч,.1, с.400), дам-нафас (чЛ, с.478), тан-бадан (ч,.2, с.343), дом-кафас (ч,.2, с.252), панч,ара-зиндон (ч,.3, с.14), і бол-канот (ч,.3, с.17), кух,на-кадима (д.З, сі 10), торик-шаб (ч,.3, с.49) ва мисли инхо. Аз байтной зерин аён аст, ки шоира хдр кадоме аз вожахри хаммаънои умумиистеъмолиро мавридшиносона ба кор бурдааст: Дигар фуру мабош, ки вакти дамидан аст,
Эй шуълаи нух,уфта, дами cap кашидан аст,
Эй орамида мавч,, замони тапидан аст! (чЛ, с.49)
Як руз чу бандагй адо бояд кард,
Вакт аст, ба даври хеш султон бошй. (чЛ, с.133)
Дар порчаи аввали тазаккурёфта шоира дар се мисраъ се вожаи гуногун- вакт-дам-замон ва дар байти баъдй вожахои хаммаънои вакт ва давр-ро бамаврид истифода намудааст. Бояд гуфт, ки дар лугатхри синонимии ба мо дастрас хаммаъно будани калимахои вакт, замон, айём, давр ва F. бо вожаи дам нишон дода нашудааст, аммо дар шеъри классики калимаи дам ба маънои давр, айём, вакт, замон, фурсат хеле зиёд ба кор рафтааст. Масалан, Мирзо Абдулкрдири Бедил дар байти зер ин калимаро ба маънои ла за, фурсат истифода бурдааст: Нафас хар дам зи касри умр хиште меканад, Бёдил, Пайи таъмири ин вайрона меъмор инчунин бояд.
Дар фархангномах,ои муосири ба муродифот бахшидашуда ба маънии лахза, фурсат шарх. наёфтани ин калима аз он шахрдат медих,ад, ки то х,ол лугати комили синонимз о таълиф наёфтааст. Дар лугати тартибдодаи М. Мух,аммадиев (ниг.84) ва «Лугати мухтасари русй-точ,икй ва точ,икй-русии синонимхр» (ниг.64, с 177) унсури лугавии дам хдмчун муродифи калимах.ои лах.за, фурсат ва т. зикр наёфтааст. хол он ки дар «Фарх,анги забони точикй» дам ба маънои вакт (ниг.114, с.317) бо зикри шохид нишон дода шудааст. Дар лугати муродифоти М.Мухдммадиев х,ар як силсилаи синонимй аз руи мавк;еъ, услуб ва доираи истеъмол бо зикри далел нишон дода шудааст. Масалан, муаллиф барон вожаи вакт силсилаи муродифоти фасл, айём, мавсим, замон ва F.- ро оварда, вазифаи услубй ва тобишхои маъноии онхрро нишон медихад: «Калимаи вакт маънои васеъ дорад ва дар забон назар ба дигар синонимхо серистеъмол буда, дар матн хар кадоми онхоро бе фарки зиёде иваз карда метавонад. Калимаи хангом (таъкид аз мост-К..З.) чи дар забони адабии китобатй ва чи дар нутки гуфтугуй нисбат ба дигар синонимхо серистеъмол аст. Калимахри фасл, айём, мавсим, замон ба маънои васеашон бо калимахри дигар низ синоним мешаванд» (84, с.55).
Муродифоти вожатой соддаи китобй бо китобй
Мусаллам аст, ки калимахри таркиби лугавй, албатта, танхр дар сархдци як услуб карор намегиранд, зеро «сарх,ади байни услубх,о к,атъй ва устувор нест, масалан, услуби расмй умумиятхри зиёде бо услуби рузноманигорй дорад» (4, с.57). Вале бо вуч,уди ин, дар забон як гурухд калони вохидх,ои лугавие мавч,уданд, ки танх,о дар доираи забони осори хаттй истифода шуда, берун аз он на хама чунин вожахрро ба кор мебаранд ва маънояшро мефахманд.
Дар эчрдиёти Фарзона хамин гуна калимахр дар радифи дигар вохидхри лугавй хамрохи муродифхри худ истифода шудаанд, ки онхр хоси услуби китобианд.
Аз далели дар даст буда маълум мешавад, ки чунин муродифот дар забони назм мавкеи бештаре доранд. Як вижагии ашъори Фарзона дар истифодаи ин гуна муродифот он аст, ки у аз гурухи калони силсилаи синонимй дар хар маврид як вожаи наверо ба кор бурдааст. Чунин холат хар чй бештар аз такрори калима дури чустани шоираро нишон медихад:
Ишк, гуфтам, дахр пур шуд аз танин,
Аз танин
... Ишк, ё харфест махрам ё ба акс,
Бонги раъд. (ч,.3, с.27)
# Аз он булурии худ садоям кун,
Чун офтоб, ки ово дихад зи минбари субх.. (ч,.2, с. 18)
Аз байт аён аст, ки Фарзона дар ифодаи мафхуми овоз, садо чор калимаи бо хам муродиф: танин, бонг, ово ва садо- ро мавриди истифода к,арор додааст. Агарчи ин вожахр умуман мафхуми овоз ё садо-ро ифода менамоянд, вале бо тобишу чилохри хоссаи худ аз хамдигар тафовут мекунанд: ово ва садо холати мукаррарии талаффузро мефах.монанд, танин маънои «овози ч,арангосй»-ро дорад, вале бонг ба маънои «овози баланду пургулгула» аст.
Аз ин ру, хар калима тобишх.ои махсуси услубй дорад. Онхр аз чихати доираи корбаст низ аз хам фарк, доранд. Доираи истифодаи калимахри садо ва ово нисбат ба танин ва бонг вусъатноктар аст. Калимаи бонг бештар нисбат ба хайвон ва садои предметхри бечрн ба кор бурда мешавад. Б.Камолиддинов махз хамин хусусияти вожахри муродифиро дар назар дошта, аз чихати дарачаи зухуроти амал фарк, кардани айни хамин силсилаи синонимиро бо зикри шохид нишон додааст (ниг.44, с.79). Аз матий ашъори шоира пайдост, ки хар кадоме аз вожатой муродифй мавриди хоссаи истифодаи худро доранд. Масалан, вакте ки сухан аз хусуси садои раъд меравад, у хатман калимаи бонг-ро ба кор мебарад, чунки раъд овози мукаррарй надошта, бо гулдурроси ба худ хос дар осмону замин пахн мегардад.
Мухтассоти дигари айни хамин хели муродифот дар ашъори Фарзона дар он аст, ки шоира, ба назари мо, як рохи ба шакли мукаррарии калима бахшидани охднги китобиро дар истифодаи онхр ба гунаи ихтисоршуда дидааст. Х,олати мазкурро метавон дар истифодаи вожаи овоз ба гунаи ово мушохида намуд. Ин ходисаро дар забоншиносй «тахфиф» меноманд (ниг.129, с. 73).
Дар байти аввали зерин анчрм бо хотима ва дар байти сонй поён бо мунтахр синоним буда, дар якчрягй як силсилаи муродифиро (анч,ом-хотима-поён-мунтахр) ташкил додаанд:
Х,икояте, ки намедонам бо чй анч,ом мепазирад,
Биё зи хотима харфе намезанем. (ч,.2, с. 185)
Поёни pax. дарест, ки бикшода бар халост, Он дар, ки дар сахифаи pax, мухри мунтахрст. (ч,.2, с.288) Ба ин тарз истифода шудани синонимхр аз чрниби шоира бори дигар собит менамояд, ки Фарзона аз ч,умлаи шоироне нест, ки дар доираи хдзор ё ду хдзор калима матлабашро баён карда, бо вожах,ои забонзаду аз нигохи х.усни сухан вайрон андешаронй мекарда бошад.
Бояд гуфт, ки бештари муродифоти калимахри китобй бо китобии ашъори Фарзонаро, чунон ки пештар низ кайд шуд, вожахои иктибосии арабй ташкил медихднд. Чунончи:
Эй боргохи хак, овар давомномаи умр,
Х,амеша, гохи тулуи сапедаи рушан,
Ва хдм бигу, ки чй рах.ест рохи баъди Fypy6,
Ай ибтидои мубарро, куч,ост матлаи ман. (ч,.2, с.273) Дар порчаи боло хамаи вожахои муродифии тулуь-ибтидо-матлаъ аз нигохи мансубияти забонй ба забони арабй тааллук, доранд.
Се калимаи мазкур аз нигохи доираи маъно ягона нестанд: вожахои ибтидо ва тулуъ танхр як маъно дошта, калимаи аввал танхр маънои «огоз, аввал, шуруъ, аввали хар кор ва хар чиз»-ро дошта (ниг.114, с.654), вохиди лугавии дуюм дорой маънои «баромадан, cap барзадани офтоб, мох ё ситора» аст (ниг. 115, с.376). Аммо унсури лугавии матлаъ маънохои зеринро дороет: 1) ч,ои тулуъ, махалли зухур, баромадгох; махалли тулуи офтоб, мох; ва F. 2) OFO3, шуруъ, аввал; 3) байти аввали газал ё касида (ниг. 114, с.654). Вале калимаи охир ба маънои дуюмаш бо ду вохиди лугавии аввал муродиф гардидааст.
Дар холатхои алохида дар ашъори шоира ду калимаи мукдррарии забон ба вазифаи чрнишини таъинии хама омада, бо хамдигар хаммаъно гардидаанд:
Ба кайди кулли ташвише гирифтор,
Намедонам чихоро интизорй...
Чароги хирай, аммо бихохам,
Ки рузе умлаи дунё фурузй! (ч,.1, с.6-7) Бояд гуфт, ки дар ашъори Фарзона калимахое ба кор рафтаанд, ки аз нигохи забони хрзираи тоники ду вожаи алохида буда, бо хам муродиф хастанд. Вале аз нуктаи назари таърихй чунин вохидхри лугавй аслан як унсури лугавй хисоб мешаванд. Вожахои паем ва пайгом метавонад далели чунин мулохизаронй бошанд. Ибтидои хар ду вохиди лугавй patigama-и эронии кадим аст. Ч.узъи pati - пешванди калимасоз буда, хиссаи gama маънои «кадам»-ро дошт. Ин калима дар адабиёти классики ба шакли гом (гом задан «кадам задан») мустаъмал буд. Х,оло дар таркиби феъли омадан ( а- gmaa) ин реша осори худро нигох, доштааст. Пешванди pati- бошад, дар даврахои баъд дар таркиби як силсила калимахо мисли пайвастан, пайкандан, паймудан, пайгамбар, дар шакли пайгом ва F. бок,й мондааст: Бар он ки чует ахтари бахти худ аз само, Медодам аз саодати накли замин паем. Мекардам ончунон, ки ба табрики ошикрн, Рушанбахрр ояду пайгоми васли ёр. (чЛ, с.72) Агарчи хар ду калимаи номбурда бо калимаи умумиистеъмоли хабар хдммаъно аст, вале хар яки онхр дорой тобиши хоссаи услубианд. Калимаи хабар маънои умуман «огох,й, дарак, маълумот»-ро дорад, аммо паем ё пайгом факат маънои «хабари хуш, муждаи нек»-ро дорад. Б.Камолиддинов низ оид ба тобиши калимахри хабар ва мужда навишта буд, ки доираи истеъмоли мужда махдуд буда, дар забони адабии китобй ба кор бурда мешавад ва хоси услуби баланд ё малехи (орифонаи) баён аст, доираи истеъмоли хабар васеъ аст, дар забони гуфтугу ва хаттй баробар кор фармуда мешавад, бинобар ин он вожаи умумиистеъмол ба шумор меравад» (47, с.32).
Ин аст, ки дар «Лугати синонимхри забони точикй» низ ба маънои «хабари нек» истифода шудани вожаи пайгом ишора шудааст. (84, с.214). Аммо муаллифи фарханг аз хусуси унсури лугавии паем ишорае намекунад.
Дар мавриди дигар шоира унсури хаммаънои дигари шакли паём-навид-ро овардааст:
Манам, ки доги ту дар сина бегуборам боз,
Навиди зинда дих,ад охарин шарорам боз.
Агар паёми ту нест,
Х,аловати тапишашро дилам намедонад. (чЛ, с.275) Дар ду байти зерин низ шоира вох,идхри лугавии хдммаънои арабии тарх.-ро бо тасвир чунин истифода намудааст:
Бар остонае, ки кадам менихй, бубин,
Тарх,и азизи кудакии ман нишастааст.
Имруз ман аз оина мепурсам,
Тасвири х,афтсолагиям ку? (ч,. 3, с.41)
Муродифоти вожахои соддаи китобй бо мураккаби китобй
Дар эчрдиёти Фарзона муродифоти калимахои китобй бо китобй низ макрми хоссае доранд. Баъзе ин гуна вохидхои лугавй дар забони адабии хрзираи точик камназир хастанд. Онхо бештар дар забони осори классики ба кор рафта, алхол танхо дар ашъори шоиру нависандагони барчаста мавриди истифода к.арор доранд, ки Фарзона аз ч,умлаи онх,ост. Азбаски у аз адабиёти классики хуб ого; ; аст, чунин вожахои гушнавоз дар ашъораш бисер дида мешавад. Инро аз порчаи шеърии зерин метавон мушохида намуд, ки шоира дар ифодаи мафхуми гур ибораи «манзили хамушон», вожаи соддаи «марк,ад» ва калимаи мураккаби «хокчр»-ро бисер бамаврид ва зебо муродиф овардааст: Бигирифт киблагохам ра и манзили хамушон, Сари маркадаш бирафтам, са ар оби диданушон. Бишуд ашки ман чароге сари хокч,ои покаш, Мич,аам шабихи най шуд, най аз алам хурушон. (ч,.2, с.ЗО) Азбаски як зербахши ин рисола ба муродифоти калимахр бо иборахр бахшида шудааст. Аз ин ру, ин нукта дар поён ба таври муфассал арзёбй хо ад шуд. Маводи гирдомада ба он далолат менамояд, ки аксари ин гурухи муродифот низ чун гурух,х,ои каблй бо усули хаммаъной пайдо кардани калимахри точикй бо арабй зухур намудаанд:
Субхи паёми фитрати мунаввар,
Субхи милоди харфхри фурузонфар. (ч,. 3, с.217)
Ду калимаи фавк, ба маънои умуман «рушной» мавриди истифода карор гирифтаанд, аммо хар кадоми онхр тобишхри маъной ва услубии хосса низ доранд.
Дар абёти поён шоира бо усули ба айни як муайяншаванда (нихрл, нихрлак) овардани ду муайянкунанда (камчрн, заиф) аз такрори баён гурез кардааст:
Ман он нихрлаки камчонаму насиме шух,
Агар ки сахт вазад, решакан кунад осон...
Аё шоханшаху парвардигори 6OFHCTOH,
Агар нихрли заифам, маро ба чон парвар. (чЛ, с.52-53)
Дар забони точикй калимаи нимчон вуч,уд дорад, аммо вожаи камчон-ро наметавон пайдо кард. Аз ин ру, калимаи мураккаби камчрн, ки бо унсури лугавии заиф муродиф шудааст, ба гумони кавй, бозёфт ва махсули фикри Фарзона мебошад.
Ба ин тарик,, дар забони точикй калимаи мураккаби рахпуё то Фарзона вуч,уд надошт, зеро ин вохиди лугавиро мо дар хеч, як фархангномаи бароямон дастрас пайдо накардем. Вале шоира онро хамчун муродифи унсури лугавии ч,уё худба таври зайл истифода намудааст:
Ё Худо, аз асли худ чуё манам,
То ба умки хеш рахггуё манам. (ч,.1, с.424)
Дар байти овардашуда аносири чуё ва рахпуё ба маънии «кофтану ч,устан» муродиф шудаанд.
Боби дуюм. Муродифоти матнии осори Фарзона
Аз раванди тахлилу мукрисахри муродифот ва бахри дар атрофи он дар боби аввали рисола араёнгирифта маълум гардид, ки Фарзона дар интихоби вожахри синонимй аз худ х.унари бесобикаи шоиронае зохир намудааст. Тахдилхри дар асоси матни ашъори шоира суратгирифта ин амрро таъйид месозанд. Бояд гуфт, ки шоира дар канори истифодаи синонимхри лугавй муродифоти матниро низ бо шеваи ба худ хос корбаст кардааст, ки он масъалаи мехварии баррасихри илмии ин боби рисоларо ташкил медихад.
Мусаллам аст, ки калимахри муродифй ба чуз тобишхри маъной аз их.ати вазифа ва вижагихри услубй аз хамдигар фарк, мекунанд. Дар ин маврид масъалаи киёси маъноии синонимхр ва дарач,аи истеъмоли онхр ба миён меояд. Фаркдои маъной ва услубии калимахри синонимй водор месозанд, ки дар интихоб ва истифодаи онхр амикназарона рафтор намуда, кушиш намоем, ки хар кадоми вожаи х,аммаъно ё наздикмаъно дар чойгохи муносиб кор фармуда шаванд.
Забоншинос Б.Камолиддинов мух.им будани чихдтхри фарк,ноки муродифх,оро дар услубшиносй таъкид намуда, баъд х.ар кадоме аз тафовути онхрро ба таври зайл эзох. до да буд: 1) муродифхр бо тобишх.ои маъно аз хамдигар фарк, мекунанд, бинобар ин дар хама гуна мавридхр якдигарро иваз карда наметавонанд; 2) дар муродифхри лугавй на танхр мафх.умхри ашё, аломат ва амалу хрлат, балки бах.ои мусбат ё манфие хам ифода меёбад, ки онро сарбории маъной хиссй ё обуранги хиссии мусбат ё манфии вожахр меноманд. Аз ин ч,их.ат дар силсилаи муродифхри лугавй як калима мафх.умро холисона, вале муродифи дигари он гаразнок ифода мекунад; 3) хама гуна муродифхри лугавй хам дар забони хаттй ё китобй ва дар услубхри гуногуни нутк, (расмй, илмй, бадей, рузноманигорй ва муоширати) яксон кор фармуда намешаванд; 4) муродифхри лугавй аз дихати доираи маъно, дара аи истеъмол, таносуби маъноию грамматикиашон, ки бо калимахри дигар доранд, низ фарк, мекунанд (ниг.47, с.29-31).
Муродифхр дар матни асархри манзуму мансур тобишу чилохри маъноиеро сохиб мешаванд, ки хангоми дар алохидагй ба кор рафтанашон чунин хусусияти онхр норавшану ноаён боки мемонад. Аммо вакте ки дар як матн теъдоди муайяни муродифот кор фармуда мешавад, аз руи маъно ва вазифа хар кадоми онхр макрму мавкри хосса пайдо мекунанд.
Муродифот дар матн вазифахри гуногунро ичро мекунанд. Вазифаи аввалини услубии онхр дакик, намудани маъно махсуб мегардад. Ба кор гирифтани синонимхре, ки якдигарро комил мекунанд, имконият медиханд, ки маъно нисбатан мукаммалтар ифода ёбад. Инро мо дар ду маврид мушохида карда метавонем: а) мукрисаи синонимхри дар матн зикршуда ва муродифхои берун аз матн мавч,уда; б) х,ангоми ба таври хаттй баён кардани матлаб чаро ахли адаб махз яке аз онхрро интихоб намудаанд. Дар ин хрлатхр мазмуни умумии матн накши хеле бузургро ичро менамояд.
Муродифоти матниро шоиру нависандагон бо максадхри муайяни услубй мавриди истифода карор медиханд. Баробари кор фармудани гурухдои гуногуни лексикию семантики шоир ё нависанда дар мавридхри мухталифи тасвири хрдисаю вокеа вожахреро низ ба кор мегирад, ки аслан берун аз матн хаммаъно набуда, танхр дар матни муайян хусусияти муродифй зохир менамоянд. Истифодаи чунин аносири лугавй ба сухандонию махррати гуяндаи он вобаста мебошад. Дар сурати суханвари забардаст будани нависанда ба назари кас чунин менамояд, ки дар асари бадей калима нисбат ба услуби илмй осонтару озодтар хусусияти хаммаъной пайдо мекунад. Шоир ва адабиётшинос А. Х,акимов дар иртибот ба ин нукта навиштааст, ки «вакте ки калима барои ифодаи мафх,уми батамом дигаре меояд, вай ягона ва нотакрор аст. Ва ин мафхуми тозаро танхр дар хамон матн ифода мекунаду бас.
Ин хрлат дар асари бадей махрули тафаккур ва тахайюли адиб буда, кашфиёти шоиронаи у хисобида мешавад» (126, с. 108).
Забоншиносони рус В.В.Виноградов (16, с.15) ва М.А. Карпенко (49, с. 10) дуруст кайд мекунанд, ки вожатой аз чихати маъно аз якдигар дур метавонанд вобаста ба матн хусусияти хаммаъной зохир кунанд.
Ёдовар бояд шуд, ки масъалаи омузиши муродифоти матнй дар забоншиносии рус то чре мавриди таджик, карор гирифтааст. Аммо дар забоншиносии точик ба истиснои баъзе макрлахрву кайдхри чудогона ба масъалаи мавриди тавачдух. ягон рисолаи комил ё тадкикрти алохидаи ба назар маълум сурат нагирифтааст. Бинобар ин, то хрл дар мавриди муайян кардани вожахри аз чихати семантикаашон гуногуне, ки метавонанд дар матн муродиф бошанд, крнуну кридаи ягона ба назар намерасад.
Афзун бар ин, барои номгузории чунин навъи муродифот истилохи ягона вуч,уд надорад. Баъзе аз мухак,кикрн онро «муродифоти бадеии калима» (87, с.17), гурухи дигар «муродифоти фардй» (124, с.179) ва идцаи дигар «синонимхри матнй» донистаанд.
Истилохрти ёдшуда дар заминай фахмиши як маъно, яъне ду вожаи аслан гуногунмаъное, ки аз чрниби як шахе истифода шуда, дар матн хусусияти хаммаъной зохир мекунанд, гирд омадаанд. Бинобар ин, ба назари мо, истифодаи истилохи «муродифоти матнй» дар баёни ин бахс мувофик,тар ба назар мерасад.
Фарзона барои хуб, пурмазмун в а равону суфта гарди дани забону услуби ашъори худ муродифоти матниро хамчун яке аз воситахри мух,имми тасвир мавриди истифода карор додааст. Шоира эхтимом бар он варзидааст, ки синонимхоро аз забони зинда ва манобеи дигар пайдо карда, тарзи баёни матлабашро такмил дихад. Мавсуф дар раванди корхри эчодии худ Faftp аз калимахри мукаррарй аносири лугавии дигари хдммазмунро (синонимхри матнй) ба сифати муродифот дар мавкеъхряшон басо мохирона ба кор бурдааст.
Муродифоти вожахо бо иборахо
К,аблан ишора кардем, ки шеъри точ,ик дар замони мо ба василаи х,унар ва махррати шоирони тавоное, амсоли Муъмин К,аноат, Лоик, Шералй,Бозор Собир,Гулрухсор, Гулназар, Камол Насрулло ва дахдо шоирони наели кух.наву нав чрйгох,и шоистае пайдо кард, ки дар ин миён Фарзона низ накш ва сахми х,унарии камназире дорад. Фарзона, бино ба таъкиди донишманди шинохтаи эронй доктор Алиасгари Шеърдуст, «... тавониста бодпои хунарро роми хеш кунад ва хаминон бо бузургон дар ин арса ояд ...» (3, с.88). «Саманди бодпо» ибораи баланд ва боландаест барои гуфтани фикри бикр, бозтоби таркибу тасвирхри нав ва умуман бозчустхри адабиву лирики аз чрниби Фарзона.
Мухак,кикрн ба тозакорию навгарой ва нобсароии Фарзона ва баъзе вижагихои ашъори у аз чашмандози забоншиносй ва адабиётшиносиву фалсафй таваччухи махсусе кардаанд.
Х,адафи мо ин чр бозтоби мухтасари ифодахре дар ашъори Фарзона аст, ки яке ба шакли калима ва дигаре ибора бо гунахри зиёде чойгох, пайдо кардаанд.
Тахдики ин чанба боиси бештару бехтар инъикос гардидани ганомандии забон мешавад, ки мухавдикон ба он борхр ишора кардаанд. Аз чумла, АДасанов яке аз аломатхри боризи ганомандии таркиби лугавии забонро дар даврони мухталифи таърихй аз мавчудияти лугати хаммаъно ва корбурди онхр дар мутуни гуногунжанр ба шумор оварда навиштааст, ки «...забони точикй аз силсилаи он забонхрест, ки имкониятхои бехамтои ифодаи рангоранги айни як мафх.умро дорад » (130, с. 14).
Дар адабиёти классикии форсу точик чунин шеваи баён хеле фаровон ба назар мёрасад. Ин чанбаро , масалан, проф. Насриддинов А. дар мисоли тулуи офтоб дар « Шохномаи »- и Фирдавсй собит кардааст. Бино бар шумурди у, дар хамосаи номбурда яксаду бист гунаи баёни Офтоб ва тулуи он вучуд дорад. Мухак,кики мазкур афзудааст, ки « ... гуфтах.ои Зиёпошшо (тасвири тулуи офтоб дар яксаду бист чой бо яксаду бист ранг дар «Шохнома»-и Фирдавсй-К,.3.) аз руи тахмину такриб ам бошанд, комилан дуруст будаанд, балки тасвири cap барзадани хуршеди гетифуруз аз микдори таъинкардаи он хеле бештар ба шумор омад» (88, с.80).
Анъанаи шеваи баёни гуногуни як ном ва ё хрдиса хрло дар адабиёти муосири точик низ идома дорад. Фарзона , ки яке аз чехрахри намоёни адабиёти муосири точик мебошад, хангоми ном бурдани мафохими «хуршед», «мох», «ситора» ва «осмон» тарзхри гуногуни зикри муродифоти онхрро бо вожаву ифодахри шоирона мавриди истифода карор додааст. Бояд гуфт, ки шоира дар таркибу иборахри истифоданамудаи худ бештар монандии чисм ва аломату рангро асос карда, онхрро бо хам муродиф сохтааст. Барои далел метавон калимаву иборахри хуршед - аспи зарди зарринёл ( чЛ,с.132) , офтоб-парии субх. (чЛ, с.429), офтоб - нури хучиста (чЛ с.396), хуршед -х.ури субх. (ч,.2, с.8), офтоб нурпарии малакнажод (ч,.2, с.26), офтоб-пупаки тилло (ч,.2, с. 174), хуршед-фариштаи заррин (ч,.2 с.320), офтоб-соати тилло (ч,.2, с.372), офтоб- чатри оламгир (чЗ, с.334) ва F. овард:
Ба паси к,уллае шафак, лагжад,
Лагжад он аспи зарди зарринёл,
.. .Ох. ёли тиллоии хуршед,
FapK. шуд дар фазой зарандуд... (ч,. 1, с. 132)
Парии субх.
Мисли чашми нимбози гунчахр хаёлманд,
...Замони бачагй хамеша лоф мезадам,
Ки офтоб аз они як ман аст. (чЛ, с.429)
Намедонам, ки ин субх. аст ё бегох. ё пешин,
Ишорат кун ба ман, эй офтоб, эй соати тилло. (ч,-2, с.372)
Чанд бор аз хает то нест
Мекунад чатри оламгирро нилуфари субх,.
.. .Ман фаро рафтам дигар аз хрлаи шак,
Офтобо, боз кун чатри мушаббак. (ч..З, с.334)
Аз зикри маводи фактологии зикршуда аён аст, ки агар дар як маврид таркибу ибораи аспи зарди зарринёл бо вожаи хуршед хаммаъно шуда бошад, дар мавриди дигар калимаи Офтоб бо иборахри парии субх., нури хучиста, х.ури субх,, нурпарии малакнажод, пупаки тилло, фариштаи заррин, соати тилло, чатри оламгир муродифи чаззобе гардидаанд.
Баъзе иборахре, ки шоира ба хайси вожаи хаммаънои Офтоб овардааст, дар адабиёти классики истифодаи вусъатнок дошт. Ба сифати шохид метавон муродифоти шамъи анчум-Офтоб-ро овард :
Бикун уручу барафруз шамъи анчумро,
Ба руи шаб, ки бувад гури офтоби шахид. (ч,.2 с.22) Дар «Шохнома»-и Фирдавсй (88, с. 100) ва ашъори Убайди Зоконй хрлатхри бар ивази чузъи дуюм-анчум ба кор рафтани вожаи гетиафруз низ дида мешавад:
Нихон гардид шамъи гетиафруз,
Сипохи шом шуд бар руз пируз.
(Убайди Зоконй.-ниг.П5, с.565)
Мусаллам аст, ки яке аз рукнхри асосии шеър ин навгароию навандешй аз чрниби шоир аст. Бинобар ин, Фарзона баъзе чизхреро ба андешаи худ мегирад, ки ба назари мардум бархе аз онхр мук.аррарй менамояд ва мавсуф хрсили он андешаи бикрро бо тасвирхри вижа ва тоза баён менамояд. Вобаста ба масъалаи ёдшуда овардани ин нукта бамаврид аст, ки «хисгароии шоир дар шеър барои сифати эхсос нест, балки барои кашфи маъно, тасвир ва шинохти бехтари инсонхрст» (75, с.24). Фарзона нисбати нури офтоб низ бефарк. набуда, онро ба маърази андеша мекашад ва ба гуногунбаёнй мепардозад, мисли тори заррин-нур (ч,.1, с. 121), тори ёл-нур-ёли тиллоии хуршед (чЛ, с. 132), каманди муи заррин-нури офтоб (чЗ, с. 116) ва F.
Тори заррини гесуи хуршед,
Лагжад аз гушаи сафеди бом.
...Х,амчунон офтоби ту хандон,
Hyp гардам зи соя бигрезам. (чЛ, с.121) Гуи он ёл агар рахр гардад, 123
Мешавад нури зиндагй хомуш. Он ёли тиллоии хуршед, FapK, шуд дар фазой зарандуд... (чЛ, с. 132) Баёни мафхуми «Мох.» низ дар ашъори Фарзона тавассути вохидхри хаммаъно дар крлабхри мухталифи нахвй сурат гирифтааст. Хадаф аз истифодаи «парии шом», ки баръакси «парии субх», яъне Офтоб аст ва «бонуи шабистонй» хамон унсури лугавии Мох. аст: Пирохани рудро уту созад, Бо уттии мохи нав парии шом. (чЛ, с. 160)
Хичларо кушо, эй шеър, кадхудои умри ман, Хичларо кушо, омад бонуи шабистонй ...Моху ахтарон рафтанд охи боди обон монд, Шаб ба куча мехонад ояхри борони. (ч,.3, с.62) Аз мисолхо аён аст, ки рох.хои мухталифи ифодаи айни як мафхум ба сатхи забондонии ахли калам ва майорати вожагузинии онхр вобаста аст.Махз хамин читати масъаларо ба эътибор гирифта, мух.ак.к.ик.и эронй Парвиз Нотили Хонларй таъкид кардааст, ки «...як нуктаро ба хасби игрози хосе, ки дар изгори он бошад, шояд, ба дах. вачд метавон баён кард » (96, с.209). Барои ифодаи «Ситора» истифодаи ибороти «бонувони шаб» ва «аруси зарринк,або» аз ч,ониби Фарзона тасдик;и ин иддаост: Ох„ эй ситорагон! Эй бонувони шаб!
Эй, дар харамсарои само рафта бар ганаб. ( ч,.1, с.393) Дар шеъри Фарзона дар баробари ин намунахр аносири дигари лугавй низ, амсоли Худо, модар, шабнам, Fypy6, ашк ва г.ч,ойго} ;и васеъ ва густарда доранд. Ба вижа, аносири лугавии Мавло (ч,. 1 с.454), Х.абиби дил (ч,.3, с.324), Ёри осмонй( цЛ с.456), Хусрави кишвари фуругистон(ч,.2, с.22) ва F. дар баёни мафх,уми «Худо» тасдик,и ин гуфта ост. Чунон ки дар боло кдйд гардид, дар адабиёти классики низ шеваи баёни мазкур собикаи тулонй дорад, ки А.Хасанов дар яке аз тадк.ик.отхри худ иборахри «оби об» ва «асли асли покихо»-ро аз эчрдиёти Ч,алолуддини Румй оварда, ифодагари мафх.уми Хак; таоло будани онхрро ёдовар шудааст (ниг.: 131, с.153). Бояд гуфт, ки профессор А.Хасанов дар макрлаи дигари хеш низ 350 муродифи вожаи Худоро дар айни як осори мазхабй мавриди тахлил карор додааст (ниг. 132, с.335-346).
Шоира барои ифодаи Fypy6 муродифхри зерини онро овардааст: гуруб-аввали торикй (ч,.2, с.229), хуршеди захмдор-гуруб ( ч,.3, с. 12), гУРУб-сиёхии ношинос (ч,.3, с.110), гуруб-хати сурх (ч,.3, с. 177) вар хрказо.
Бояд равам, агарчи намехохам,
Суйи Fypy6, к-аввали торикист. (ч,.2, с.229)
Ин чр Fypy6 бо ибораи аввали торикй хусусияти синонимй пайдо кардааст. Харчанд ибора оддй аст, аммо ин ч,о бозёфти шоирона ба назар мерасад, дар х,акикат Fypy6 ин аввали торикй ба шумор меояд.
Fypy6 меояд.
Ин хати сурх дар сахифаи борики уфук. васияти хуршед аст. (чЗ,с.177)
Дар порчаи шеърии мазкур ру ба Fypy6 овардани Офтоб бо ибораи исмии хати сурх ифода ёфтааст, ки вокеан дуруст аст, зеро вакти Fypy6, бешак, дар осмон гуё як навъ хати сурх пайдо мешавад.