Содержание к диссертации
Введение
Боби якум. Ташаккули антропонимияи точ.ик
1. Мулох.иза ои мук;аддимавй 13
2. Номх,ои аслии тоники 18
а) давраи к;адим 21
б) давраи миёна 29
в) давраи нав 33
3. Таъсири ислом ва забони арабй ба антропонимияи то икони навоюй 38
4. Таъсири мутацобилаи антропонимияи то икй-форсй ва туркй-узбекй 55
5. Инкишофи антропонимияи то ик дар давраи навин
а) номхри давраи Х,окимияти Шуравй 65
б) ном ои айёми истик;лол 71
Боби дуюм. Вариантной диалектии ном 73
Боби сеюм. Сохти грамматикии номх.ои хоси ашхос
а) номхри содда 88
б)ном ои сохта 101
в) номх.ои мураккаб 109
Хулоса 135
Руйхати адабиёт 138
Замима 155
- Мулох.иза ои мук;аддимавй
- Таъсири мутацобилаи антропонимияи то икй-форсй ва туркй-узбекй
- ном ои айёми истик;лол
- номх.ои мураккаб
Мулох.иза ои мук;аддимавй
Забон махсули ч,амъият буда, инкишоф ва тагйиру таназзули он ба ч,амъият вобаста аст.
Х,ар як забон дар ч,араёни инкишофи хеш тадричсін мукаммал ме-гардад. Ч,араёни тагйиру такмили забон, ки ба таракдиёти хаёти иктисодй, ичтимой, сиёсй ва мадании чамъият, муносибатхри бай-нихамдигарии халк,у миллатхр алокаи бевосита дорад, асосан дар ба-заи таркиби лугавй ва сохти грамматики давом мекунад. Дар натичаи тарак,киёти таърихии чамъият пайдо шудани предмету хрдисахри нав, мафх,умхри мутобики онхр пайдо гардида, бо номбаршавии онхр ка-лимахри нав низ ба вуч,уд меоянд.
Калимахри нав дар заминай таркиби лугавй ва сохти граммати-кии худи забон ва дар баъзе хрлатхр дар натикай иктибос аз дигар за-бонхр пайдо мешаванд. Аз забонхри дигар гирифтаии калимахр барон хар як забон табий буда, бахри такмили бештари он забон имко-нияти зиёд фарохам меоранд.
Антрогюнимхр кисми таркибии боигарии лугавии забон мебо-шад. Аз ин ру, онхрро бидуни крнунияти забон омухтаи номумкин аст.
Номхри хоси одамон хдма гуна дигаргунии ч,амъиятро Зуд хис мекунанд.
Онхр аз нуктаи назари олимаи рус З.Г.Исаева аз дигар катєгори-яхри лексики бештар бо тагйирёбандагию серхаракатиашон фарк, мекунанд. Вале ин чунин маъно надорад, ки номхри хоси одамон бетар-тибу номуташаккил бошанд. Х,ангоми шиносой бо микдори муайяни антропонимхр ба кадом забон тааллук, доштани онхрро муайян кардан чандон мушкил нест, зеро хусусияти миллим онх,о дар их,атх,ои овозй, маъной ва сохти таркибии онхр зох,ир мегарданд (65, 11).
Тах,кик;и антропонимия аз нуктаи назари ичтимой марбути сот-сиолингвистика мебошад, ки чузъи забоншиносии умумист. Муайян кардани тагйироти антропонимхр, аз як тараф, инкишофу дигаргунии сохти чамъиятро нишон дихдд, аз тарафи дигар, собит менамояд, ки аъзоёни чамъият нисбат ба чунин дигаргунихр бетараф набуда, онро дар лексикаи забон ба таври васеъ истифода мекунанд. Чунин мавзуъх,о дар якчрягй муносибати забон ва ч,амъият, забон ва шуур, забон ва тафаккурро муайян менамоянд.
Ном ба шахе тащо дар ч,амъият ва барои чамъият зарур аст. Барон чамъият номи хдр шахе бефарк, нест. Аз ин ру, марок, ба ном фах,мост (84,33).
Чи тавре ки И. В. Бестужев-Л ада кдйд мекунад, антропонимхр чун дигар номхри хос тащо барои он мавч уданд, ки вазифаи муайянро ичгю мекунанд. Дар сохтори ин вазифахр чор гурух, маълуманд:
1. Фарккунонии фардиятхр аз хдмдигар. Ин вазифа зарурй ва окилоиа буда, бе он антропонимия умуман маъное нахохдд дошт.
2. Ичтимой. Ин вазифа ба макрми фард дар сохтори ичтимоии чамъият ишора мекунад ва он дар хдёти чамъиятй ахдмияти амалй дорад.
3. Вазифаи навбатй (анъанавй) ба расму русум, анъана, муд ва завки шахей мувофик,ат мекунад. Вазифаи мазкур на он к,адар зару-рист, вале вобаста ба омилхри табий ва субъективй, ки антропонимй-яи гузашта ва муосирро муайян менамояд, ногузир ва хдтмй мебошад.
4. Вазифаи охирй (хурофотй) ба эътикрди номгузорон ба кувваи фавк,уттабии ном (мухрфизат аз куввахри бадй ва пуштибонй аз чрниби цуввахри нек, худову фариштагон) алокаманд буда, он на он к,адар зарур ва комилан меваи хурофот аст, вале дар чамъияти мафку-раи динй ва хдмин гуна бокимондахри замони гузашта дошта ногузир мебошад (84, 24-25).
Барои маълумоти муфассал гирифтан оид ба антропонимияи точик чараёни пайдоиш, ташаккулу инкишофи сохту таркиб ва мархилахри асосии таърихи номхри шахсиро бояд донист.
Номхри шахе пеш аз хдма дар заминай калимахри мукдррарй (апеллятивхр) пайдо гардида, бо мурури замон гохр алокаи худро бо асоси пайдоишашон гум карда, хдмчун аломатхри номй, нишонахр боки мемонанд (194, 1).
Чун рафти онимизатсия (табдили калимахри мукдррарй ба ном) дар шакли тачдесуми номхри шахе дар апеллятивхри сершумор ифода мегардад, аз руи характеру хусусияти апеллятивхр хусусияти ирсии антропонимхрро муайян кардан мумкин аст. Ба ин маънй пеш аз хдма номхри анъанавй-бостонй дар мукриса бо номхри иктгибосии дар зери эътикрдмандии динй ё таъсири маданияти халкдои дигар азхудшуда, инчунин номхре, ки пайдоишашон ба ин ё он чараёни инкишофи фархднгиву ичтимоии чамъият вобастагй доранд, мавк,еи чудогонаро ишгол менамоянд (65, 11-12).
К,исми муайяни номхри бостониро бе тадкикрти махсус фахмидан мумкин аст, зеро онхр алокди хешро бо лексикаи зинда то хануз накандаанд в а аз руи маънии хеш гуногун буда, одатан бевосита ё бавосита ба чихдтхри маънавй-ахлокй ё чисмонии сох,иби ном, хрла-ти тавлид, шароити ичтимоиву иктисодии волидон, тасаввурот оид ба оламу мусити атроф, чахрнбинй, хусусиятхри хоси синни кудакй ишора мекунанд . Таърихи номхр одатан бо таърихи х,аёти чамъиятии халк, алокаи зич дорад. К,онуни инкишофи зиндагй табъу завк, ва мафкураи инсон-ро raFHHp медихдд, ки он инъикоси бевоситаи хешро дар антропони-мия меёбад.
Тадкикрти этнографй нишон медщад, ки антропонимия мархдпаи муайяни пайдоишу инкишофро тай кардааст. Аз руи тад-кикоти И.В. Бестужев-Лада антропонимия се мархилаи инкишофро тай намудааст: ибтидой, гуломдорию феодалй ва капиталиста.
Мархилаи ибтидой бо чамъияти ибтидой ва сохти ибтидой во-баста мебошад. Дар ин давр эволютсияи тадрич,ии ном - лакабхри содда руй медих,ад, ки тавассути системаи мураккаби тахдввул чараён мегирад (84, 25).
Сабаби аввали мураккабшавии номхри шахе эътик,од ба кувваи фавк,уттабиии он аст. Мардум бовар мекард, ки истифодаи ном бо нияти бад сохиби онро метав онад но буд созад. Аз ин чр, анъанаи махфигардонии ном ои аслй ва ба вучуд омадани мачмуи мураккаби номхри рамзист. Дар бештари навохди Точикистон то солхри 40-50 махфигардонии ном (то ба синни балогат ба чри номи расмй истифо-да шудани лакаб) мавчуд буд. Анъанаи махфй нигох, доштани номи расмй дар зери номи тайрирасмй, ки аз умк,и таърих (аз давраи муш-тарак будани забони хдндуэронй ва хиндуаврупой) об мехурад ва натирай фахмишу тасаввуроти давраи кадим дойр ба алокамандии ном бо рухи одам, номи махфй бошад, воситаи химояи сохиби ном аз к,уввах,ои бадй мебошад, то кунун яке аз хусусиятхри хоси номгузории кисме аз мардуми Помир аст. Анъанаи дуномгузории точикон ба таври умумй аз тарафи олимон М. С. Андреев, O.F. Рафуров кайд гарди-дааст (14, 83-84; 120, 247-262). Эътикрд ба к,увваи фавкуттабиии ном то ба он дарачае дар шуури инсон чрй гирифтааст, ки он муддати асрхр на тащо бархдм нахурд, балки бо шаклу мазмуни нав давом дорад.
Тадричан бо сабабхри болой номхри оилавй (дар шакли ишора ба аслу насаб), номхри топонимй (ишора ба мавзеи таваллуд ва зист), номхри касбй (ишора ба навъи машгулият ё мавзеи ичтимой) пайдо мешаванд. Олим кайд менамояд, ки бо таназзули сохти ибтидой ин система ба бухрон дучор шуда бархдм мехурад ва шаклан нав мегардад, хдрчанд ки накши он дар давоми мархдлаи минбаъдаи инкишоф, дар баъзе мавридхр то кунун нигох, дошта мешавад (84, 26).
Таъсири мутацобилаи антропонимияи то икй-форсй ва туркй-узбекй
Чараёни ба забони тоники дохил шудани унсурхри забони кавмхри туркнажод аз даврахри к;адим OFO3 ёфта, бо рох.у омилх,ои гуногун дуру дароз давом кардааст. Омили аввали он мураккабии ч,араёни этногнези халвой Осиёи Миёна мебошад.
Мураккабию печдарпечии гайримук,аррарии ч,араёни этногнези халвой Осиёи Миёна дар ономастикаи таърихии он тач,ассум гарди-дааст.
Халк,х,ои Осиёи Миёна хангоми ташаккулёбии худ дар х,айати кадимии кавмхр умумияти зиёд доранд ва дар инкишофи минбаъдаи таърихй-этникй дар ч,араёни анч,оми ташаккули худ сокинони тах,чрй (точ,икон) ва гурух,х,ои дертар аз берун омада узван бо хдм омезиш ёф-таанд. Аз ин ру, бамаврид аст, ки хдм дар бораи марх,илах,ои инки шофи этникии халкдои Осиёи Миёна ва хам дар бораи инъикоси ин давр ба ономастикам таърихии он истода гузарем.
Дар раванди тулонии энтогнези халкдои Осиёи Миёна мусалса-лан гурухдои дар сабохи таърих ба оилахри забонхри гуногун мансу-бият дошта иштирок кардаанд. Дар давраи сохти чдмоаи ибтидой дар ин чо забонхри ба яке аз кддимтарин оилахри тохидуаврупой мансуб пахн гардида буданд. Дар хдзораи II то милод (ё аввали хазораи I) дар Осиёи Миёна забонхри гурухи эронй, ки забонхри халкдои к,адим саку масагетхр, хоразмихр, сугдиён, бохтарихр ва дигарон дохил мешу-данд, пахд мегарданд (82, 131-146; 68, 66-68). Ба гурухи эронй забони сарматхр хам, ки бо кдбилахри саку масагетхр аз тарафи шимоли гарбй хамсоягй доштанд ва дар ташаккули халкдои Осиёи Миёна, ху-сусан халкдои к,исми шимолии он (к,азок,х.о, к.арок.алпок.х.о, турк-мащо), роли намоён бозидаанд, дохил мешуд (118, 7).
Дар асри VI милодй ба таври оммавй cap даровардани тоифаву кавмхри туркзабон - хркрни турк (VI), кабилахри сахронишини Осиёи Марказй ва тимолу шарк;й - огузх,о (гузх.о), печенегхр, к,арлук,х,о, ягмо, уйгурх.о, чигилх.0, apFyBxp, туркешх.0, илекхоних.0, салч,уі их,о (Х-ХП) ба дохили сарзамини Осиёи Миёна шуруъ мешавад ва мудда-ти чандин аср гох. сует шуда, гох, бо к,увваи тоза сурат мегирад.
Дар ч,араёни кучині ва тохтутозхряшон як к,исми ин і ,абилах,о дар Осиёи Миёна маскан гирифта, ба зиндагии мукимй ва зироаткорй машгул мешаванд (48, 36; 89, 146). Дар ин миён к,аробат пайдо кардани ин тоифаву к;абилах.о бо ахолии кадимии Осиёи Миёна давом ме-намояд. Тадрич,ан ихтилот ва омезиши кавмх,ои турк бо сугдиёну хо-размиён ва тоифахри сакоиву масагетх.о к,увват мегирад (48, 34). Х,амаи ин боиси он мегардад, ки билингвизми ч,узъй ё худ пурра ба вуч,уд ояд, халкият забони худро гум кунад, гяаклхри мутак,обилаи тарзхри хочагиро барпо намояд, ки ин гуна муносибатхри тарафайни халкдои Осиёи Миёнаро забоншиносону этнографхр хеле хуб таджик; кардаанд (29; 49; 75; 85; 133). Ана дар хдмин асос халки узбек ташак-кул ёфта, дар чараёни сурат гирифтани худ, мисли дигар халкдои Осиёи Миёна аз мероси мадании сокинони радими он бахраманд гар-дид (48, 34).
Х,амин аст, ки аксари хусусиятх.ои маданияти моддй, урфу одат, санъат ва хунархри точику узбек ба хам ба дарачае наздиканд, ки гох/о дар байнашон фарк, гузошта намешавад ва таркиби лугавии за бони эшон аз лексикаи барон хар ду тараф муштарак бой мебошад:
Гул - форсй ярок - турки
осмон - форсй угай - турки
обу хаво - форсию араби бой, хон, бек - турки
нон - форсй кудо - турки
доно - форсй курут - турки
палонч, - сурдй чукур - турки
худо - форсй катта - сугдй
Омили дигар-аз ибтидои асри XI cap карда, аз тарафи К,аро-хонихр истило піудани Мовароуннахр в a cap шудани х,укумати Сал-чукихр, Хоразмихр ва мугулхр, ки халк,и точик баъд аз шикает ёфтани давлати Сомониён пай дар пай ба хдйати давлатхри номбаршуда ме-даромаданд, ба забонй точикй таъсир набахшида намонд (89, 145).
Дар давоми аерхри ХІ-ХІХ ва ибтидои асри XX дар Хуросон ва Осиёи Миёна якчря ва дар х,амсоягй зиндагй ба cap бурда, муносибати наздики дустона, муносибати иктисодй - истехсолй, сиёсй ва маданй пайдо кардани халкдои точику узбек ва халк,хри дигари туркзабон барон иктибос намудани унсурхри забонй (аз точикй ба туркй-узбекй ва баръакс) шароити реали ва зарурияти махсуси чамъиятй ба вучуд оварда буд (89, 146).
Х,амаи ин руйдодхр хох,у нохох, наївши худро дар ономастикам таърихии он низ гузоштаанд, хусусан дар антропонимия. К,ариб 80% номхр дар номномаи хдр ду халк, мушохдда мешаванд.
Мардуми Шах,ритузу К,убодиён низ бо кдбилахри сахронишини туркнажод - узбек, дурману кунгурот, туркману лакайхр, ки бештар бо чорводорй машгул буданду дар хдмсоягй зиндагй мекарданд, му-носибатхри сиёсй, динй, иктисодй, ичтимоиву маданй доштанд ва аз руйдодхри чамъиятй барканор набуданд.
Х,амаи ин муносибату руйдоддо бечуну чаро ба антропонимияи точикону узбекони ин навоюй низ таъсирй худро гузоштанд. Дар хамин асос номхри точикони навохдро тахдил мекунем, ки дар дав-рахри гуногун аз забони турки мустакиман иктибос гардидаанд ё дар асоси калимахри турки аз руи унсуру крлабхри номсозии турки ё точикй сохта шудаанд.
Номхри хоси точикони махдллй ва арабдои точикзабон, точикону узбекони аз тарафхри Сугду Фаргона мухрчиршуда байни худ кариб хусусияти фарккунанда надоранд. Истифодаи унсур ои лугавии туркй-узбекй - киз, хон, бек, тура, бой, эш, эл, эр, ой, бегим, кул ва унсур ои лугавии точикй - нкд, пошо, чорй, бибй (бй), гул, хол, худо (й), чрн, бобо, панчй барои хдр ду тараф низ муштарак буда, бештар истифода шудаанд.
Аксари чунин ном о бо мурури замон бо таъсирй крнуниятхри хоси забони точикй, шеваи ма ал, руйдодхри чамъиятй то андозае тагйир ёфта, характеру хусусияти номгузории мардуми навох,иро ни-шон додаанд.
Номхри хоси то икони навохй аз отхати сохти лугавй, ки дар таркибашон унсурхри туркй-узбекй мав уданд; ба соф туркй-узбекй, то икй-узбекй ва арабй-узбекй чудо шудаанд.
I. Туркй-узбекй (232): Номдои аслии туркй-узбекй асосан мафлум ои ададй, асбобу о лот, геологи, кайхрнй, зоологи, сифатй, так,вимй, унвонй, феълй, хешутаборй, этникй, бо хрдисаву вок.еах.ои табиат, узви бадан ва аломати он алокдмандро мефахмонанд:
1. Ададй: Мардона: Олтй, Олтибек, Олтибой; Занона: Олтиой, Олтихон.
2. Асбобу олот: Мардона: Болта, Болтабек, Болтабой, Болтанул, К,илич, К,иличбек, Кдличбой, Кдличхон.
3. Геологи: Мардона: Тош, Тошбек, Тошбой, Тошк,ул, Бектош; Занона: Олтиной.
4. Кайхрнй: Занона: Ойкиз, Ойхон, Юлдуз, Юлдузхон.
5. Зоологи; Мардона: Аслон, Бури, Бурибек, Бурибой, Бурик,ул, Бурихон, К,уилй, К,узй, К,узибек, К,узибой, К,узихон, К,учкрр; Занона: Бури, Бурик,из, Бурной, Бурихон, К,ундуз, Кундузой, К,ундузхон, Олмахон "санч,об".
6. Сифатй: Мардона: Баходур // Ботур, Ботурбек, Ботуркул, К,ара, К,арабой, К,аршй, Ортик,, Ортщбек, Ортикбой, Сарй, Сарикул, Узок,, Узок,бой, Узок,бек, Узокхон, Улугбек, Ч,авлй, Эсонбой, Эсонкул, Эрка, Эркин, Ямок
ном ои айёми истик;лол
Солх,ои 90 дар таърихи Точикистон тагйироту дигаргунихри чиддй ба амал омад. ИЧДІС бардам хурд, истик/юлият бо бурду бохтх.ояш дари хешро ба 15 чумх,урии бародар боз намуд.
Ба шарофати сох,ибистик,лолй байни мамолики хоричй ( пеш аз хдма Шарк) ва Точикистон равобити бевосита аз нав ба рох, монда шуд, мардуми точ,ик имконияти бо наёти хорича аз наздик шинос шудан ва баркдрор намудани муносибатхри хешутабориро бо киш-вархри форсизабон пайдо кард.
Вале истикдолият дар баробари муваффак,иятх,о нокомихр низ овард. Ч,анги бо сабабхри дохиливу беруна сарзадаи чумхурй (1992-1997) боиси мах,румияту парокандагй ва тарки ватан кардани кисме аз мардуми точику точикисгонй гашт. Х,амаи ин руйдодхр бечуну чаро ба антропонимия накши худро гузоштанд. Дар номгузории точикон, хусусан як муддат тарки ватан кардагон, гуруххі номхре пайдо шу-данд, ки вобаста ба руидодхри нави чамъиятй, ахрнбинй, шароиту хрлатхри зиндагии эшон гузошта шудаанд. Ба характери номхри солхри 90 эчодшуда ба мисли солкой 20 саъю рагбати вазъияту руйдодхри нави чамъиятиро инъикос намудани одамон таъсир расон-дааст:
Вобаста ба замони тавлид ва долати зиндагй: Аламнок, Бахррмаст, Босадалам, Зиёратшо, Интизора, Мучрхдд, Мучохида, Ч,ангй, Ч,ангия;
Баъзе номхр аз чумлаи Амин, Ахмадшо, Интизора, Мазорй, Начибулло, Мамасахй, Саддом, Сахй, Сахидод, Сахибону, Сахибек, Х,афизулло, ки дар номгузории солхри пеш каммахсуланд, дар солхри 1992-1995 вобаста ба вазъият тобиши нави маъной гирифта сермахсул гаштаанд.
Вобаста ба макони таваллуд: Мазорй (аз номи вилояти Мазорй Шариф), Сахй, Сахидод, Сахибек, Сахибону, Мамасахй (аз номи Компи Сахии вилояти Мазорй Шарифи Афгонистон), Заставшо;
Ба шарафи ашхоси шинохтаи мамолики шарк,и хоричй: Амин, Арафот, Ахмадшо, Бабрак, Гулбиддин, Дустум, Ёсир, Начибулло, Оятулло, Раббонй, Саддом, Х,афизулло, Х,икматёр, Х,умоюнй, Шабис-тарй.
Дар ин солхр равобити тарафайни кишвархри ба хдм хеш боиси баркароршавию афзоиши теъдоди номхри бостони ва ганитар шуда-ни антропонимияи точик гашт: Бахррмаст, Гулбадаст, Гулбатабак,, Гулбабог, Гулбаноз, Гулбахон, Комбиз, Комдиз, Рамдиз, Рамшед, Рампур, Ромтин, Рухона, Х,ангома, Шамона, Шахром ва а.и.
Хулоса, ба характери номхои ин давр саъю рагбати вазъияту руйдодхри нави чамъиятиро инъикос намудани одамон, анъана, муд ва завки шахсй таъсир расондааст. Вале дар антропонимия низ нор-маи забон дер ё зуд крнунияти худро такрзо менамояд. амин аст, ки ултраномхри ба номгузории миллй бегона дар антропонимияи точик маярми устувор наёфта, ба в;атори номхои камчину ягона дохил шу-даанд.
номх.ои мураккаб
Дар забони точикй тарзи сермансултарини калимасозй типи му-раккаб ба шумор меравад. Номномаи точикй низ мисли забони точикй аз номхри мураккаб ганист.
Калимасозии номнои мураккаб ба мисли калимасозии лексикаи мураккаби апеллятивй бо роди грамматики сурат мегирад. Ба номнои мураккаб бештар типи тобеъ хос мебошад, ки бо ронни гуногун тар-киб ёфтаанд. Х,иссанои номнои мураккаби тобеъ ба мардона, занона ва барон нар ду чине муштарак чудо мешаванд. Дар байни номнои мардона ва занона зиёда аз 60 гуруни номноро чудо кардан мумкин аст, ки яке аз компонентно дар бєштарин нолат ба воситаи иваз наму-дани чри намдигар такрор меёбанд. Компонентно дар баробари ифо-даи маъно намонангии номдоро низ таъмин менамоянд. Компонентной устувори номсози бек, бой, султон, мир, хуч,а, шон, чон, хон, бону, бибй, гул, мох,, нисо, ой, почо сермахсул буда, кдриб бо тамоми компонентно дар як таркиб меоянд. Компонентной мазкур дар таркиби ном, аз як тараф, намчун шакл намонангии номро таъмин намоянд, аз тарафи дигар, чун аффиксоид ба ч,узъи асосй тобишнои навозишию менрубонй (-чрн, -гул), энтиромй (-бону, -бибй, -хон, -хо-нум), нашмат (-бек, -бой, -бегим, -хон, -хонум, -шон), хоксориву тобей (-гулом, -к,ул) низ мебахшанд.
Дар таркиби номнои мураккаби мардона бештар компонентной антропонимии бек, бой, султон, мир, хуч а, хон, шо(н), эл, эр, эш, к,ул, чон истифода мешаванд. Ин компонентно аксаран пеш аз ё пас аз номхр меоянд: Сайид/-к,ул, -бек, -бой, -хуча, -хон, -шо(н), -чон, -тура, Бой-, Бек-, Мир-, Хучд-, Эл-, Эш-, Эр- / назар.
Номхри мураккаби занона бештар аз компонентной исмии бону, бибй, бегим, гул, мох,, нисо, ой, ойим, почо // пошо, хон, К.ИЗ, ч,он, хол таркиб ёфтаанд:
Назир/-бибй, -бегим, -гул, -мо(х,), -почо, -хол, -к,из, -чрн, Мехри /-нисо, -хон, -бону, -чон, -хол, Moxrryxcop, Почохол, Норгул, Гул рух, Холнисо.
Компонентной нор, хон, хол, чон, гул, султон, шо(н), ой барон хдр ду чине муштарак мебошанд:
Мардона: Азизхол, Азимхон, Гулназар, Гулмат, Гулмурод, Гул-мирзо, Комилчрн, Азизчрн, Оймурод, Оймах,мад // Оймат, Чрн-мухаммад, Саидшо, Шокарим, Шох,рух, Норкул, Шосултон, Султон-бек, Холмурод;
Занона: Бибичон, Чрнгул, Бибигул, Бибинор, Гулнор, Гулафзо, Орзугул, Ойнисо, Ойчамол, Норк,из, Норсултон, Холкдз, Бурихол, Шосанам, Шохумор, Шаххюза.
Ин хусусият (муштаракй) на танхр ба компонентной алонидаи ном, балки ба номх,ои таркибан мураккаб низ хосанд. Чунончй, номхри мураккаби Нусратхон, Шосултон, Бустончрн, Аъламхон, Дав-латчрн, Давронхон, Кишварчрн, Иззатхон, Мукаррамхон, Менгли-хон, Муыаввархон, Начибхон, Бурихон, Нурхон, Турсунчрн, Чрн-бахш, Балачрн барои х,ар ду чине баробар истифода мешаванд.
Компоненти бек нам ба сифати номи содда (Бек) ва нам ба сифа-ти компоненти аввал ё охири номи мураккаб баромад мекунад. Чи дар талаффуз ва чи дар навишт табдили овози бечаранги к ба чарангдори г мушохида мешавад:
а) пеш аз ном: Бекалй // Бегали, Бекмирзо // Бегмирзо, Бекназар // Бегназар, Бекмурод, Бегмат, Бексултон, Бегичрн, Бекзод, Бектош;
б) баъд аз ном: Азимбек // Азимбег, Атобек, Амирбек, Баротбек, Богибек, Давлатбек // Давлатбег, Зухуфбек // Зухурбег, Зафарбек, Хай дарбек, Козимбек, Лочинбек.
Худи калима аз забони узбеки икдибос шуда, маънояш "хрким", "чаноб", "амлокдор" мебошад ва аз чихати баромади хеш ба забони турки рафта мерасад.
Компоненти мазкур дар номсозй хеле сермахрул буда, хам бо ка-лимахри аслии точикй ва хам иктибосй номи мураккаб месозад. К,ис-ме аз номхр ик;тибосй бошанд, баъзе аз онх,о, ки бештарашон дар асо-си калимахри точ,икй пайдо гардидаанд, мах.сули эч,оди халк,и точ,ик ба шумор мераванд: Бачабек // Бачабег, Бегич,он, Богибек // Богибег, Додарбек, Амирбек // Амирбег, Лочинбек, Почобек // Почобег, Рауф-бек, Шамсибек.
Дар асоси компоненти бек компоненти номсозй занонаи бегим айн. "бонуи ман", "хркимаи ман" сохта шудааст, ки бештар баъд аз ном истифода мешавад. Номхри мураккаби бо иссаи мазкур сохта-шуда дар номгузории мар думи навохй сермах,сул нестанд. Ба хдйси номи алох.ида (Бегим) танх,о як номи занона ба к,айд гирифта шудааст.
Асалбегим, Бегимой, Гулбегим, Гадобегим, Давлатбегим, Ойбе-гим, Холбегим, Лаълбегим.
Шубхде нест, ки номх,ои мазкур аз антропонимияи мардуми Ви-лояти Бадахшони Кухй ворид гардидаанд, зеро компоненти "бегим" яке аз хусусиятхри хоси номгузории бадахшониёнро ифода менамояд ва чунин номхр (гайр аз номхри дорой компонентной ой ва хол) дар антропонимияи халкдои дигар дида намешавад.
Компоненти бой аз забони узбеки ворид гардида, хдм ба сифати номи алохида (Бой) ва хам ба сифати компонент пені аз ва баъд аз номи мардона омада метавонад. Аз руи баромади хеш ба забонхри турки тааллук, дошта, маънои "шахси доро", "бадавлат"-ро ифода ме-намояд. Компонети мазкур мисли бек(г) дар номсозй сермахсул буда, кисме аз номхр эчрди худи халки точ,ик ба шумор меравад. Он бештар дар номгузории мардуми тарафхри шимол мушохида мешавад:
а) пеш аз ном: Бойбек, Бойгул, Боймат // Боймахмад // Бойму хаммад, Боймирзо, Боймурод, Бойбута, Бойназар, Бойтура;
б) баъд аз ном: Азизбой, Алибой, Баротбой, Бозорбой, Валибой, Гадо(й)бой, Дадабой, Ёрбой, Исобой, Зух.урбой, Кенчабой, Лоикбой, Мавлонбой, Норбой, Холбой, Одилбой, Х,айитбой, Солехбой, Хидир бой, Умарбой, Шербой, Шукурбой, Точибой, Крлбой.
Компоненти бибй низ хамчун номи мустакил (Бибй) истифода мешавад ва дар кисми аввал ё охири номхри мураккаби занона ишти-рок менамояд:
а) Бибй/-гул, -мох,, -нисо, -нор, -хол, -хон, -к,из, -чрн, Бибивалия, Бибизайнаб, Бибизар, Бибиоиша, Бибирайхрн, Бибисанам, Бибиха дича, Бибиканд, Бибихрдар, Бибичамол;
б) Гул-, Мох.-, Нор-, Хол-, Ч,он-/бибй, Араббибй, Бадалбибй, Басбибй, Ёкутбибй, Муродбибй, Нарзибибй, Саидбибй, Сайлибибй, Х,урбибй.
Компоненти бибй калимаи аслии форсй-то икй буда, маънои 1)"хонум", "со иба", "бону", 2) "хохар", 3) "модаркалон" (термини хе-шутаборй) -ро дорад. Ба маънои хохдр дар шакли кутохшуда "бича" дар лах,чаи ишмолй вомехурад.
Дар піакли кутохдпудаи ба хайси антропоформанти шаклсоз низ истифода мешавад (ниг.: сах,. 10 tt).
Компоненти бону ам дар шакли номи содда (Бону) ва хдм ба сифати компоненти аввал ва ё охири номхри мураккаби занона баро-мад мекунад:
а) пеш аз ном (бемахрул аст): Бонугул, Бонухон, Бонубибй, Бо нучон;
б) баъд аз ном: Гулбону, Зарбону, Ме рбону // Ме рибону, Мохбону, Махинбону, Нурбону, Ойбону, Саидабону, Шахрбону, Х,уснбону, Кароматбону.
Компоненти мазкур ба забони форсии миёна тааллук, дошта, маънои "хонум", "бибй", "сох,ибро"-ро дорад. Дар байни зиёиён хам-чун мухотаб нисбати занон маъмул аст.