Дастан "Чура батыр" в творчестве тюркских народов Ибрагимова, Лилия Хатиповна

Содержание к диссертации

Введение

Кереш. Хезмэтке гомуми характеристика 3

I булек. Казан ханлыгы тарихында Чура Нарык утлы шехесе 10

II булек. Татар халык иждтында Чура батыр образы 35

III булек. Кырым татарлары иждтында Чора батыр 73

IV булек. Нугай халкынын, «Шора баьтир» дастаннары 110

V булек. Казакъ халкында Чура батырга багышланган дастаннар 139

Йомгак 169

Библиография 177

Шартлы билгелэр 185

• Казан ханлыгы тарихында Чура Нарык утлы шехесе
• Татар халык иждтында Чура батыр образы
• Кырым татарлары иждтында Чора батыр
• Казакъ халкында Чура батырга багышланган дастаннар

Введение к работе

Актуальность темы. В период, когда формируются новые взгляды на историческое прошлое народов, на их духовное наследие, человеческое общество ищет новые пути для развития культуры, утверждения ее нравственно-эстетических идеалов. Изучение народного творчества, тех его элементов, которые оставались долгое время без должного внимания, их современная новая переоценка — это один из путей к самоутверждению татарского народа как передовой, развивающийся нации.

Как известно, эпическое наследие татарского народа неотделимо от его истории, его литературно-художественных основ. Например, такие жанры народного творчества, как героический эпос или исторический дастан возникли на фоне имевших место исторических событий и отображали образы реальных исторических личностей. Конечно, народный эпос, дастаны не являются прямым копированием событий давнего прошлого. Однако и без этого научная, историческая, общественная, педагогическая и культурная значимость этого жанра неоспорима. В творчестве тюркских народов, имеющих единые корни, а особенно у татар, башкир, казахов, ногайцев, узбеков, азербайджан, туркмен и др. наблюдается значительная схожесть сюжетов. Есть эпические памятники, которые можно отнести к литературно-культурному наследию сразу нескольких тюркских народов. Дастаны, связанные с именем Чура батыра, относятся именно к таким произведениям.

В целом, тюркский и татарский эпос достаточно неплохо изучен. Однако дастан "Чура батыр", занимающий особое место в фольклоре многих тюркоязычных народов, до последнего времени незаслуженно оставался в тени. Таким образом, в татарской фольклористике назревшей проблемой является необходимость научно-выверенного, сравнительно-типологического анализа популярных среди поволжских и крымских татар, ногайцев и казахов версий дастанов "Чура батыр", "Чора батыр", "Шора баьтир", "Шора батыр",

определения их тематики, сюжета и мотивов, идей и описаний героев, выяснение героико-эпического характера этих произведений.

Для нас представляет ценность и то, что дастаны "Чура батыр" относятся по времени возникновения к середине XVI в., т.е. являются ценным источником для изучения трагических событий захвата Казанского ханства. Важной задачей в изучении наших предков, нашей родословной, также является изучение личности политического и дипломатического деятеля, жившего в I половине XVI в. в Казани Чура бека Нарыкова.

Источники исследования. Основными источниками

диссертации являются тексты дастанов поволжских татар, крымских татар, ногайцев и казахов, посвященных Чура батыру. Диссертант работала с текстами, собранными и опубликованными различными учеными начиная со П-ой половины XIX века. В частности, татарская народная версия была взята из сборника, опубликованного в 1862 г. И.Березиным¹ (тот же текст в наше время был помещен Ф.Ахметовой в сборник "Дастаны"²), крымско-татарские варианты — из сборника, выпущенного в 1896г. В.В.Раддовым³ и из составленной Дж.Бекировым книги⁴, ногайские варианты — из сборника, опубликованного в конце XX века в Махачкале⁵ (этот вариант дастана был записан . с уст певца — каранутайца Ажи—Моллы сына Ногмана в 1926 году А.Х.Джанибековым) и из перевода Ф.Латифи⁶ (этот же дастан был опубликован в газете "Ногай давысы", издающейся в Карачаево Черкесской⁷ республике и вошел в сборник, вышедший в 1988 году в Бухаресте⁸, а казахские варианты были

¹ Березин И. Турецкая хрестоматия. — Казань, 1862. — С.41-56.

² Татар халык ижаты. Дастаннар. — Казан, 1984. — Б. 108-119.

³ Радлов Е.В. Образцы народной литературы северных тюркских племен. Часть VII. —
Спб., 1896. — С.21-22, 122-132, 167-183.

* Кырымтатар агьыз яратыджылыгы.— Ташкент, 1991. — Б.57-72.

⁵ Ногайдынъ кырк баьтиры. Эдиге. — Махачкала, 1991.

⁶ Чура батыр. Татар халык дастаны /Ф.Латыйфи эшкэртуендо). — Казан, 1993. — 64 б.

⁷ Шора баьтир /УНогай давысы, 1992, № 46, 59-60, 93.

⁸ Буэ егет. — Бухарест: Критерион, 1988.

взяты из сборников, выпущенных в 1890-1895 г.г. АА-Диваевым¹ и татаризованных в н. XX века Рахимом Баязитом в журнале "Ак юл" текстов². Выяснение фактов биографии Чуры Нарыкова, как реальной личности велось на основе источников, относящихся к различным эпохам и на основе исторической литературы. Диссертант изучила материалы русских летописей³, данные "Казанской истории"⁴ неизвестного автора XVI века, работы Х.Атласи⁵, Р.Фахрутдинова⁶, М.Худякова⁷, А.Х.Халикова⁸, Д.М.Исхакова⁹, СХАлишева¹⁰, А-З.Валиди¹¹.

Степень изученности темы. Тюркский героический эпос-область литературы, довольно обстоятельно изученная. Татарские дастаны — как ее часть, также исследованы неплохо. Наиболее большой и полный, анализирующий эпические произведения в общем плане труд принадлежит Ф.И.Урманчееву¹². В 1984 г. Институтом языка, литературы и истории был подготовлен и выпущен сборник "Дастаны", составителем, автором вводной части и примечаний которого была Ф.В.Ахметова¹³.

В тюрко-татарской фольклористике из трудов, посвященных дастанам, связанным с Чура батыром, самой основательной является статья Ф.И.Урманчеева. Ученый одним из первых поднял вопрос о необходимости исследования дастана "Чура батыр", обратил внимание на важность изучения исторической личности — Чуры

¹ Диваев А.А. Шура батыр //Сборник материалов для статистики Сырдарьинской
области. — T.IV. — Ташкент, 1895; Диваев АА. Шура, сын Нарык батыра //Труды общества
изучения Киргизского края. Вып.Ш. — Оренбург, 1922. — С.117-126.

² Баязит Р. Яца кала. Чура батыр //Ак юл, 1915. — № 16. — Б.282-286.

³ Полное собрание русских летописей. — Т.29. — М., 1965, Т.94. — М., 1978.

⁴ Казанская история. — М.-Л., 1954.

⁵ Атласи h. Себер тарюсы. Сеенбикэ. Казан ханлыгы. — Казан, 1993.

⁶ Фзхретдин Р. Казан ханнары. — Казан, 1995.

⁷ Худяков М. Очерки по истории Казанского ханства. — Казань, 1990.

⁸ Халиков АХ. Болгар^гатар чыгышлы 500 рус фамилиясе. — Казан, 1992.

⁹ Пешков AM. Чура батыр кем ул? //Идел, 1994. — № 9. — П.17-19.

¹⁰ Алишев С.Х. Казань и Москва: Межгосударственные отношения в XV-XV1 вв. —
Казань, 1995.

¹¹ Вэлиди Э.—З. Кыскача торек-татар тарихы. — Казан, 1992.

¹² Урманчеев ФИ. Героический эпос татарского народа. — Казань, 1984.

¹³ Эхмэтова Ф.В. Татар халык дастаннары //Татар халык иж.аты. Дасганнар. — Казан,
1984. — Б.5-28.

6 Нарыкова¹. "Чура батыр" -— эпическое произведение, широко распространенное не только среди татарского народа, но и среди крымских татар, ногайцев, казахов. Ученые, занимавшиеся изучением тюркского героического эпоса, обращали внимание на различные версии дастана, распространенные у вышеназванных народов. В середине XX в. А.С.Орлов занимался изучением казахского народного эпоса "Шора батыр"². В.М.Жирмунский высказал некоторые соображения относительно одной из версий эпического произведения, посвященного Чура батыру у казахов³. Позднее А.И.-М. Сикалиев (Шейхалиев), занимавшийся изучением ногайского героического эпоса, исследовал отдельные мотивы, взятые из дастанов "Шора баьтир" в сравнении с другими эпическими произведениями ногайского народного творчества⁴. Ценность статьи Х.Б.Паксой, посвященной дастану "Чора батыр" у крымских татар, заключается в привлечении отдельного внимания к образу Чуры⁵.

Цель и задачи исследования. Диссертант ставит целью исследование в сравнительно-историческом плане дастанов о Чура батыре, распространенных в творчестве тюркских народов. Исходя из чего определяются следующие конкретные задачи:

1. Изучение личности Чуры Нарыкова, его жизни и
деятельности в 1500-1546 г.г. в Казанском ханстве; по возможности
полно раскрыть его образ, как образ конкретного исторического
деятеля.

2. Определение роли и места татарского эпоса в масштабе
общечеловеческих и тюркских эпических традиций, научная оценка
дастана "Чура батыр".

¹ Урманчеев Ф.И. Чура батыр //Мирас, 1995. — № 7-8, 9, 10, 11-12; 1996. № 1, 2.

² Орлов А.С. Казахский героический эпос. — М., 1945. — С.87-114.

³ Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. — Л., 1974. — С.75, 96, 228, 241, 322, 395,
575, 516.

⁴ Сикалиев (Шейхалиев) АИ.—М. Ногайский героический эпос. — Черкесск, 1994. — С.65,
79, 101, 157...

⁵ Пахсой Х.Б. Чура батыр кисзтуе //Идел, 1994. — № 9. — Б.9-16.

КО 3. Сравнительный и систематнчееко—комплексный анализ

воплощения образа Чуры в татарском, крымско-татарском,

ногайском, казахском народном творчестве; подробное изучение

вопроса распространения дастанов среди тюркских народов,

определение их исторических основ.

Теоретическая и методологическая основа и методы исследования. Диссертант опирается на сравнительно-исторический и типологический методы. Теоретическую и методологическую основы работы составляют труды видных ученых, таких, как В.Я.Пропп, В.М.Жирмунский, Е.М.Мелетинский, М.Ауэзов, А.Н.Киреев, Ф.И.Урманчеев и др.

Научно-практическая значимость и новизна исследования. Исследование дастанов о Чуре батыре в монографическом плане в татарской фольклористике проводится впервые. Результаты исследования могут быть использованы при чтении вузовских курсов по истории татарского народа, народного творчества и спецкурсов, при составлении школьных учебников. Можно отметить значимость и важность исследований этих дастанов и для современной литературы для писателей и поэтов, обращающихся и по сей день к сюжетам, образам, языку народных эпосов. Все интересующиеся историей и народным творчеством также почерпнут для себя из этой работы немало полезного.

Структура диссертации. Композиция диссертации определена поставленными целями и методами изучения материала. Труд состоит из введения, пяти глав, заключения и списка использованной литературы и источников.

Казан ханлыгы тарихында Чура Нарык утлы шехесе

Чура Нарыков биографиясен ачыклау ечен татар халкы тарихына мерэж,эгать иту шарт. Казан ханлыгыньщ соцгы чорына караган тарихи эдэбиятта Чура Нарыков исеме еш очрый.

Чура Нарык углыныц яшэу пэм эшчэнлек дэвере чама белэн XVI г. башы — XVI г. урталарына, э тагын да тегэлрэк итеп эйткэндэ, 1500—1546 елларга туры килэ. Тарихи чыганаклар курсэткэнчэ, XVI йезнец 20 нче елларында ул Казанда хекумэт составында булган, шушы чордан башлап, узенец сэяси эшчэнлегенэ керешкэн. Казан ханлыгында Сафагэрэй (1524—1531), Жднгали (1531—1533), янэ Сафагэрэй (1533—1546), Шапгали (1546 елда 1 ай хакимлек итэ) ханнар идарэ иткэн дэвердэ Чура Нарыков — ил тормышында, дэулэт эшендэ актив катнашучыларнын, берсе. Бу елларньщ Казан ханлыгы ечен гаять катлаулы пэм каршылыклы булуын искэртеп утэргэ кирэк. Тэхетне эле Кырым, эле Мэскэу утырткан ханнар билэгэн. Тегэлрэк атап киткэндэ, Сафагэрэй — Кырымдагы Гэрэйлэр нэселеннэн, Жднгали белэн Шапгали — Мэскэу тарафыннан утыртылган Касыйм ханы Шэехэулиярныц урыс тэрбиясе алган уллары. Мондый шартларныц Казан ханлыгында ныклы, бердэм эчке пэм тышкы сэясэт булдыруга тискэре йогынты ясавы ацлашыла. Местэкыйльлекне саклап калуныц хэлиткеч вакытында читтэн китерелгэн ханнарныц ханлык ечен ни дэ булса эшлэргэ омтылулары яисэ эшли алулары бик шикле. Шуца курэ дэулэтнец хан идарэсе алып барган эшчэнлеге ханлыктагы сэяси пэм иж,тимагый теркем вэкиллэренец ризасызлыгына сэбэп булган. Шундый ризасызлык Сафагэрэй ханга карата туса, оппозиция, ярдэм сорап, Мэскэугэ мерэж,эгать иткен. Мэсэлэн, 1541 елныц маенда Чабык исемле кеше ждтэкчелегендэ Мэскэугэ вэкиллэр ж,ибэрелэ. Алар князьгэ тубэндеге сузлерне ж,иткерэ: «Хэзер Казан кешелэренен, хэле бик начар, [Сафагэрэй] куп кенэ бэк, морзаларныц ясакларын тартып алды да кырымлыларга елэште, э ж,ирле халыкка бик кыйммэттэн сату кертте, казна ж,ыеп, Кырымга озата бара»1. Мэсьэлэнец беренче ягы — бу сузлэрдэ азмы-купме хаклык булуны тану. Икенче яктан Караганда, элегедей фактлар дэулэтнец бетенлеген саклап калу ечен иц ждваплы чорда татарларньщ узлэре арасында пэм бигрэк тэ ил ж,итэкчелегендэ бердэмлекнец булмавы хакында сейли.

Ж,ангали белэн Шапгали ханнарга да эллэ ни емет баглап булмаган. Берсе 15, икенчесе 13 яшендэ тэхеткэ утыртылган бу ханнар акыллы сэясэт алып баруга сэлэтсез булганнар. Алай гына да тугел, телесэ-телемэсэлэр дэ, сэясэттэ Мэскеугэ йез тотып, урыс дэулете файдасына эшлегеннер.

Кырым ечен дэ, Мэскэу ечен дэ Казан ханлыгыныц элеккеге данын кире кайтару, местэкыйль сэясэтен саклау меііим тугел. Табигый, алар пэркайсы уз ихтыяж,ларыннан чыгып, уз мэнфэгатьлэрен кайгыртып эш иткэннэр. Мондый шартларда Казан ханлыгы белэн бэйсез идарэ итэргэ тырышунын, тэхет билэуче телесэ кем ечен ж,ицел булмавын да танымый мемкин тугел. Элбэттэ, ханлыкныц хэлен тагын да катлауландыручы ж,итди сэбэп булып XVI йезнец 40 нчы елларыннан кенчыгышны басып алу ечен тыелгысыз Ьеж,умнэр башлауга кучкэн Россиянен, агрессив сэясэте торганлыгын исэпкэ алырга кирэк. Заманында чэчэк атып яшэгэн ханлыкнын, соцгы чоры кинэт кутэрелеп киткэн Мэскэунен, колониаль сэясэтеннэн котылу ечен керэштэн гыйбарэт булуы — мэгълум факт.

Менэ шундый тарихи чорда сэяси пэм иж,тимагый кечлэрне тэшкил иткен, ханлыкныц уз кешелэре булган би, морзалар эшчэнлегенэ игътибар итик. Кызганыч, емма кайбер куренекле дэулэт эшлеклелэре дэ — Булат пэм Нурали Шириннэр, Гэупэршад, Сэед Боерган, Чура Нарыков, Кучак, Кадыш морза, Тагай морза п.б.—хан идарэсе пэм хекумэтнен, бердэмлеген булдырып, халыкны бер максатка туплый алмаганнар. Узенен, тутан иленде усеп тэрбия алган, хан дэрэж,эсенэ кутэрелгэн шэхеслэр XVI йезнен, беренче яртысында Казан ханлыгында куренмилэр. Билгеле булганча, Алтын Урда дэулетендэ яшэп килгэн тэртип нигезендэ, Казан ханлыгында да, башка татар ханлыкларындагы кебек, жучилы булмаган кеше хан тэхетенэ утыра алмаган. Э инде XV гасыр азагында пэм XVI гасырнан, I чирегендэ ханлык Мэскэутэ бэйлелеккэ тешкэч, ханнарны сайлап кую хокукы казанлылар кулыннан бетенлэй диярлек киткэн.

Тарихи чыганакларда Чура Нарыков исеме нэкъ шушы тынгысыз елларда телгэ алына башлый. «1526 елныц март аенда Сафагэрэй ханнан Мэскэутэ Казый пэм Чура бэклэр, Давыл бахшы илче булып \ килделэр. Болар бу юлы Карл V тарафыннан ж,ибэрелмеш Герберштейн белэн Мэскэудэ очраштылар», — дип хэбэр итэ куренекле тарихчы гіади Атласи2. Димэк, 1526 елда Чура дэулэт эшлерендэ катнашырлык яшьтэ булган. Анын, эле 1546 елгача хекумэт составында булганлыгы мэгълум. Чама белэн 40 яшьлэрендэ пэлак булган дип исэплэсэк тэ, Мэскэутэ ж,ибэрелгэн Чура бэкнец без эзлэгэн Нарык углы Чура булуы бик ихтимал. 20 нче елларда ук инде аньщ «бэк» дэрэж,эсендэ булуына килсэк, монда ике терле караш булырга момкин. Беренчедэн, татар халкында «бэк» сузе ирлэр исеменнэн сон, эйтелгэндэ, «эфэнде» мэгънэсен дэ ацлаткан. Икенче яктан Караганда, бэк титуллы дипломат Чура Нарык углынын, деньяга без уйлаганнан иртэрэк килеп, эшчэнлеген алдарак башлаган булуы да мемкин. Адлатмалы сузлектэ «чура» сузенэ тубэндэге билгелэмэ бирелгэн (бер мэгънэсе): чура — Алтын Урда чорындагы ханнарнын, политик вассалы, аерым гаскэр башлыгы3. Чура Нарыковка карата бек титулы тарихи едебиятта алга таба да кулланыла. Эле гене кузэткэннэргэ нигезлэнеп, шуны эйтэ алабыз: Чура — XVI йезнен, беренче яртысында яшэгэн Казан аксеяге. Казан ханлыгында бэк (би, эмир) дип эре ж,ир билэмэлэре булган аерым кешелэрне атаганнар4. Эре феодаллар нигездэ аксеяк нэселдэн килгэннэр. Ханлыкнын, иж/гимагый тезелеше закончалыгыннан чыгып фикер йерткэндэ, Чура бэкнен, дэ атасыннан мирас булып кучкен эре ж,ир билэмэсе булган, э коралланган у3 гаскере хан фэрманы карамагында торган булырга тиеш. «Казан тарихы»ньщ билгесез авторы искэрткэнчэ, чыннан да, Чураньщ «500 йомышлы (хэрби хезмэт утэуче.—Л.И.) коралланган колы, 1000 сугышчы-яугире, узенэ ияргэн князьлэре»5 булган.

Чура бэк тора-бара илнен, эчке 11эм тышкы сэясэтендэ, аерым алганда, уз дэулэтенен, Кырым ханлыгы Ьэм Мэскэу белэн менэсэбэтлэрен урнаштырганда эЬэмиятле урын били башлый. Анын, сэясэт мэйданына килгэн дэвере ханлыкнын, уз эчендэ сэяси кечлэрнен, ике теркемгэ — «кенчыгыш» пэм «урыс» партиялэренэ буленгэн елларга туры килэ. Шартлы рэвештэ кенчыгыш теркем дип Кырым ханлыгына йез тоткан партия аталса, тышкы сэясэттэ Россия белэн союзны хуплаган партияне урыс яисэ кенбатыш теркеме дилэр.

Чура Нарыков Мэскэу яклы морзалар ягында ж,итди роль уйнаган шэхес буларак мэгълум. Россия белэн союз тарафдарлары Казан хекумэте составында 1531 елдан 1546 елга кадэр 15 ел дэвамында дайми эшчэнлек алып баралар6. Казан ханлыгынын, у3 эчендэ барган ин, киеренке кеннэре дэ нэкъ менэ 1530—1546 елларга туры килэ. Моны ханнарнын, еш алыштырылуы, ике теркем арасында барган ызгыш-талаш, урыс дэулете белэн эледэн-эле булып торган бэрелешлэр раслый.

Татар телендэ «чура»ньщ «кол» сузене туры килуе дэ билгеле7. Аларньщ бер мэгънэгэ ия булуы тарихта телгэ алынган Ьэм шулай ук дипломат булган Колчура исеменэ тукталырга нигез бирэ. Бу кеше 1531 елда, Сафагэрэй хан беренче мэртэбэ тэхеттэн куылгач, хан итеп кемне кую мэсьэлэсе белен Мэскэутэ ж,ибэрелгэн була. «Урыс хекумэте тэкъдим иткэн кандидатны (ягъни ШаЬгалине.—Л.И.) кире какса да, вакытлы хекумэт барыбер урыс ориентациясе йогытысында кала, пэм хан итеп Россияде яшеуче касыймлы Жднгали (Шапгалинен, тутаны) сайлана. Урыс хекумэте белэн сейлэшулэр алып бару ечен Мэскэугэ Колчура пэм Фэйрузат исемле илчелэр ж,ибэрелэ», — дип яза М.Худяков8. Колчура хакында мэгълумат гі.Атласида да бар. Тарихчы-галим курсэтуенчэ, Колчура белэн Фэйрузат исемле элеге кешелэр «Хершидэ бикэ, Хаж,и Гали мирза, Булат бэк, Казанньщ угланнары, бэклэре, сэедлэре, морзалары, шулай ук бетен Казан йорты исеменнэн ярлык белэн килгэннэр иде»9. 1526 еллардан бирле хекумэт эгъзасы булса да, элеге сэяси адымга бэйле рэвештэ Чура бэк Нарыков исеме конкрет телгэ алынмаган. Шуца курэ, Колчура белэн Чура икесе бер шэхес тугелме дигэн фараз кала. Эмма нгунысы бар: Нарык утлы Чура турында сейлэгэндэ тарихчы-авторлар пэрвакыт диярлек «бэк» титулын кулланалар, «эшлекле», «кыю», «талантлы», «мэшЬур» эпитетларын анын, исеме белэн янэшэ китереп, Чураньщ Казан ханлыгында куренекле зат булуына ишарэ итэлэр. Э Колчурага бэйле мондый узенчэлеклэр юк. Шулай ук элеге исемнен, 1549 елда да, ягъни Чура бэк утерелгэннэн сон, да тарихи эдэбиятта очравы элеге фикердэн кире кайтара10.

Татар халык иждтында Чура батыр образы

Безнен, фольклорда Чура образы халык капарманы буларак берничэ жанрда гэудэлэнеш алган. Иц беренче чиратта башка терки халыклар эпосы белэн аваздаш кулэмле дастанга тукталырбыз. Бу эсэр «Татар халык иждты. Дастаннар» ж,ыентыгына кертелгэн1. Текст беренче мэртэбэ 1862 елда ук Н.И.Березиннын, «Турецкая хрестоматия»сендэ «Нарэн, пэм Чура батыр турында хикэят» исеме белэн басыла2. 1984 елда исэ «Татар халык иждты. Дастаннар» китабына фольклорчы галимэ Ф.Эхмэтова тарафыннан шушы хрестоматиядэн алып кертелгэн. Фольклор галиме Ф.И.Урманчеев дастаннын, Н.И.Березин хрестоматиясендэ терекмэн диалекты урнэге итеп бирелуен тубэндэгечэ шэрехли: «Лингвистикада «терекмэн диалекты» дигэн тел яисэ диалект мэгълум тугел. Бэлки биредэ суз Иделнец тубэн агымындагы ярым-татар, ярым-нугай, ярым-терекмэн диалектында сеилэшуче трухменнар турында барадыр? Эсэрнен, телендэ, чыннан да, казакъ пэм нутай теллэре йогынтысы сизелэ»3. Эмма дастан татар телендэ язылган. Эсэрнен, идея-сюжет узенчэлеклэре дэ татар мохитына якын тора, башка терки халыкларнын, Чура батырга багышланган дастаннары янэшэсендэ эсэрнен, нэкъ менэ татар ждрлегендэ иждт ителгэне раслана.

Чура батыр турында татар халык дастанын тикшерунен, эпэмиятен берничэ аспектта курсэтергэ мемкин. Беренчедэн, суз Казан ханлыгында яшэгэн сэясэтче, дипломат Чура би хакында бара. Ада багышланган татар эпосына кузэту ясау халык батырына игътибарны устерэ, тарихи пэм дастани Чура язмышын чагыштыру планында карау мемкинлеген бирэ. Икенчедэн, Чура батыр турында элеге дастан, татар халкыныц ждтди эпик эсере буларак, ж,ентеклэп ейренуне талэп итэ. Татар дастанындагы эпик мотивларньщ, идея-сюжет узенчэлеклэренец бапіка халыклар иждтында да чагылышын кузэту эсэрнец гомумтерки эпос масштабында эпэмиятен ачыклау ечен дэ кирэк.

Эсэрнец «Татар халык иждты. Дастаннар» китабына «Чура батыр хикэяте» дип кертелуенэ пэм И.Березинда да «хикэят» дип аталуына игътибар итеп, бу сузгэ ацлатма биреп утик. «Татар теленец ацлатмалы сузлеге»ндэ ул тубэндэгечэ шэрехлэнэ: «хикэят-хикэя, нинди дэ булса вакыйга турында телдэн сейлэнгэн инша»4. Яисэ «Эдебият белеме сузлеге»нэ куз салсак, хикэят жанры ечен «эпиклык, хикэялэу хае, — диелэ анда.—... Хикэят генетик яктан фольклордагы эпик жанрлар белэн тыгыз бэйлэнешле»5.

«Аннотациялэнгэн эдэбият курсэткече»нэ кереш суздэ галимнэр Э.Кэримуллин пэм Х.Мэхмутов болай дип язганнар иде: «Эле безнец фольклор басмаларында чыккан материаллар тиешенчэ йрэ нелеп бетмэгэн, аларны кайсы жанрга керту тиешлеге ачыкланмаган. Эйтик, «кыйсса» исеме астында бездэ риваятьлэр, легендалар, мэзэклэр дэ басылып килгэн. «Хикэят» исеме белэн экият тэ, мэзэк тэ аталган»6. Шуца естэп, кайбер дастаннарньщ, шул исэптэн, «Чура батыр»ньщ да «хикэят» дип бирелуен искэртергэ генэ кала. Бу очракта хикэятнец жанр узенчэлеклэре аны дастан белэн тэцгэл китерэлэр.

Эпос Дагстан йортында яшэгэн олут мирза Казый би турында сейлэудэн башланып китэ. Игътибар итеэк, «Чура батыр»ньщ пэр вариантында Нарык (Нарик) каяндыр читтэн Кырымга кучеп килэ. Мэсэлэн, казакъ дастаннарында Нарык Казаннан китерелэ. Татар версияеендэ Нарэц язмышын Дагстан белэн бэйлэу капарманны читтэн китеру традицияееннэн булырга мемкин. Бу — Чура батырга багышланган дастаннарньщ барысына да хае куренеш. Сюжет устерелеше татар h.6. терки дастаннарда еш телге алынган аута чыгу эпизодын тасвирлау аша девам итэ. Мондый мотивны татар халык дастаннары «Кузы Керпеч белэн Баян-сылу» да (Ак хан белен Кара хан, балалары туар алдыннан аута чыгып кителер), «Гыйса углы Амет»те (Жднибек хан, кеменле Тайдула ханымны калдырып, «кош чеймеге ау аулый чыга»), «Тулэк» дастанында 60 хезметче-нукере Ьем Тулекне алып, Бачман хан аута чыга) h.6. очратабыз. Биреде, ягъни «Чура батыр»да да, традицион сюжет буларак, кеннерден бер кенне Казый би аута чыгып ките. Y3e белен гаскерен де ала. Аута киткен ж,иреннен Казый би еле гене кем тарафыннандыр ж,ебер-золымга дучар ителген бер авылга барып чыга. Авылларныц талануы, кечлерек кабилелернец кечсезлерен кыерсытуы яисе хан яки башка югары катлау векиллеренед аута чыгарга певеслеге — урта гасырлар ечен табигый куренеш. Мондый вакыйгаларнын, дастанга килеп керує елеге чорнын, кайтавазы булса кирек. Авылда ждн есере булмый. Яудан урманга качып котылган бер бала гына, Казый би гаскерен куреп, болар янына чыга. Казый би аны узе белен ала. Баланьщ чырае ялкын-ут тесле була, шуца карап, аца Наррен, дип исем бирелер. (Нар — гарэпче ут, ялкын. Бу очракта — исем компоненты7.) Исем кушу йоласына татар дастаны Чура батырга багышланган елеште де аерым игътибар бире. Бу — терки халыклар иждтында кин, таралган мотив, аньщ турында соцрак сейлербез.

«Наррец» исеменен, «Наррэцк», «Нарек», «Нарик», «Нарык», «Нарыкбай» исемнере белен аваздапі булуын искертерге кирек. Татарча текстнын, узенде гене де бу исем «Нарец», «Наррэц» яки «Нарек» формасында очрый.

Дастанны Нарыкнын, бала чагын суретлеуден башлау башка бер гене вариантта да, хетта Нарыкка аерым дастан багышлаган казакъ версиясенде де юк. Бу Чура батыр турындагы татар халык дастаныныц узенчэлеге. Биредэ аныц Казый би йортында тэрбиялэнеп усуе, батыр пэплеванга эверелуе тасвирлана. Наррец кылган батырлыкларга, дошманнарыныц кемнэр булуына аерым эпизодлар китерелмэгэн, эмма телэсэ кайсы героик эпоска хае булганча, игътибар аныц яуга баруына, андагы ждщулэренэ юнэлтелэ. Гадэтте гади халык вэкиле булган ж,ыручы, акын яисэ чичэннец билгеле бер эпик ж,ыруны халык аудиторияеенде бер терле, феодаль катлау ечен узгэрэк итеп башкаруы урта гасырлар фольклорына хае куренеш. Терки халыклар иждтыннан кыргызларныц атаклы «Манас» эпосын алсак, мэсэлэн, шундый мохит идеологияее тээсирендэ бу эсэрнец елешчэ феодаллашуын куреэтергэ мемкин. Югары катлау вэкиллэре бик телэп мэшпур манасчыларны узлэренэ хезмэткэ ала торган булганнар. Феодаль дифференциальлэшу процессыныц «Чура батыр» дастанына ни дэрэж,эдэ тээсире бар соц? Биредэ шунысына игътибар итэргэ кирэк: беренчедэн, татар дастаны бары бер генэ версиядэ сакланып калган, шуца курэ башка вариантлар белэн чагыштырып карау мемкинлеге була алмый, икенчедэн, тикшерелэ торган эсэрнец феодаллар ечен иж,ат ителгэн булуына текетта ишарэлэр юк. Би-морзалар турында сейлэп башланган дастан алга таба Чура батырныц тубэн катлау вэкиленнэн чыгуын искэртэ:

Мэн Чурамын, Чурамын, Турэ тугел, карамын.

Нэррэц узе исэ дастанда урта хэлле тормыш алып барган кеше буларак сурэтлэнэ. Олуг морзалардан булган Казый бинец Наррэцгэ хатынлыкка алып биргэн кызы Мицсылуныц аксеяк нэселеннэн булуы эйтелеэ дэ, мэсьэлэнец бу ягы эсэрдэ аеруча моЬим итеп куелмаган. Биредэ татар «Чура батыр»ыныц чичэнлек традицияееннэн шактый ераклашып, китаби традициягэ нигезлэнуен пэм, XVI йез урталарыннан сод иждт ителеп, татар мохите шартларына яраклаштырылуын истэн чыгарырга ярамый.

Эсернец башында ук Казый бинец Канмирза исемле энесе барлыгы искэртелгэн иде. Алга таба анын, йогынтысында вакыйгалар устерелеше кискенлэшеп ките. Наррэцнец гузэл хатынын куреп, Канмирза аца гашыйк була пэм Наррэц юкта Мицсылу янына киле. Мицсылу Канмирзаны куып ж,иберэ. Хэлне ишеткэн Наррэн, Казый би энесен кылычтан уткэрэ. Наррэцне уз улыдай якын курсе де, кан кардешен утерген ечен Казый би аца: «Син инде минем янымда торма, бер якка кит», — ди. Наррэцнец (Нарик яисэ Нарыкныц) чибэр хатынына ханныц, хан улыныц ганіьійк булу мотивы — Чура батыр турындагы дастаннарньщ аерылгысыз атрибуты. Казакъ, кырымтатар, нугай версиялэренде бу эпизод бер гене урында китерелсэ, татар вариантыныц сюжет интригасы элеге хелнен, берничэ мэртэбэ кабатлануы белен катлауландырылган. Биреде Мицсылуны, кая гына барса да, бер ук язмыш кетеп торган булып чыга. Казый би иленнэн китеп, Акча солтанга барып сыенгач, солтан узе Мицсылуныц матурлыгын куреп, аца гашыйк була.

Кырым татарлары иждтында Чора батыр

Тарихтан билгеле булганча, 1521 елда Казан ханлыгы тэхетенэ Кырым династиясе киле. Бу вакыйга ике дэулэт арасындагы сэяси пэм мэдэни бейленешлэрне рэсми яктан ныгыта. Кырым пэм Казан ханлыклары арасында узара тыгыз менэсебэтлер урнаша. 1523 елда Кырым ханы Мехэммедгерэйнец, барлык татар ханлыкларын берлэштереп, Алтын Урдага тин, Татар дэулэте тезу идеясе булганлыгы да билгеле1.

Чура батыр турында берниче вариантта сакланган дастаннар Кырым пэм Казан ханлыклары менэсэбэтенэ ачыктан-ачык ишарэ булып санала ала. Аларда XVI йез урталарында Казан ханлыгында сэяси пэм дипломатик эшчэнлек алып барган Чура Нарыковныд дастани образы гэудэлэнэ. Татар халык иждтында Чура дип бирелгэн исем Кырым татарларында «Чора» дигэн яцгыраш ала.

Сузне «Кырымтатар халкъ агъыз яратыджылыгы»2 ж,ыентыгында чагылыш тапкан «Чорабатыр» дастаннан башлыйк (К ). Гомумтерки эпоска хае махсус кануннар, импровизация кебек иждди факторлар дастаннын, башыннан ук узен сиздэрэ. «Чорабатыр» авторнын, укучыга шигъри мерэждгате белэн башланып китэ. Элеге тезмэ дастанны кейлэп эйтуче чичэн авазын бугенге кеннэргэ ирештерэ тесле. Китаби вариантта исэ бу юллар эпик кереш ролен ути. Теле бугенге татар укучысы ечен яхшы ацлаешлы:

Сиз айт дейсиз бизлерге, Биз айтайыкъ сизлерге, Не берирсез бизлерге? Екмеге берсенъ, деве бер, Савмагъа берсенъ, бие бер Салкын тюшмей сувалмаз.

Дастан сюжетын шартлы рэвештэ ике елешкэ булеп карарга мемкин: беренче елеш Нарыкка багышланса, икенчесе Чоранын, батырлыгын бэян ите. Нарык исеменен, биреде, кырымтатар теле фонетик узенчэлеге белэн, «Нарик» формасында бирелуен искэртергэ кирэк. Эсэрнец башында ук Чора телге алына, Нарик анын, этисе булуы хакында эйтелэ. Алга таба дастан Нарикнын, тормыш-кенкурешен яктыртуга кучэ.

Нарик, агасы Арик белэн бергэ, ялланып кету кетэргэ чыгып китэ. Арик исеме Кі вариантында гына иске алынган, аца бэйлэнешле сюжет сызыгы да — бары шушы вариантный, гына узенчэлеге. Гадэттэ, терки халыклар эпосындагы бападирларныц балачагы бертерлерэк шартларда утэ. Капарман кету кетэ яисэ кетуче, чабан, табунчы тэрбиясендэ кен куре. Мисалга нутай халык героик эпосы «Айсул улы Эхмэт»не китерергэ мемкин. Атасы читтэ йергэндэ Эхмэт анасы белэн яши. 11 яшенэчэ казлар кетэ3. Яисэ «Идегэй» дастанында теп капарман гади бер ат кетучесе гаилэсендэ тэрбиялэнэ4. Кыргыз эпосы каЬарманы Манас та узенен, балачагын кетуче Ошпур гаилэсендэ уткэрэ пэм узе де кету кете5. Кырымтатар «Чорабатыр»ында капарманнын, этисе Нарикнын, да тормыш юлын кетуче булып башлавын курэбез. Агасы Арик бер ханлыкта, Нарик икенче ханлыкта тукталып, хан кетуен кетэргэ ялланалар. Хуждсынын, барлык тэкъдимнэрен кире кагып, яшь Нарик уз шартын куя: 25 яшенэ ж,иткэч, хан аны ейлэндерергэ, кетуеннэн бер елкы-ат сайлап бирергэ тиеш була. Терки халыкларда гына тугел, гомумэн, денья эпосында баїїадирньщ атына гаж,эеп зур урын бирелэ. Капарманнын, язмышы аерылгысыз рэвештэ анын, атына бейле. Телэсэ кайсы эпоста бападирнын, аты анын, ин, яхшы юлдашы итеп тасвирлана. Кырымтатар дастанында атлар арасыннан ин, яхшысын сайлап алу эпизоды бар. Терки халыклар иждтында бу ждваплы эшне башкарырга сэлэтле затларга аерым игътибар бирелгэн. Мэсэлэн, нугай халык дастаны «Айсул улы Эхмэт»тэ элеге рольдэ капарманнын, атасы Айсул, «Мамай» дастанында Хэсэн Абыз, казакъларнын, «Кугул тарих»нда бападирнын, кэлэше6 чыгыш ясый. Кырымтатар «Чорабатыр»ында хан елкылары арасыннан ин, яхшысын Нарик узе сайлап ала. Дастан геройлары, чыннан да, ат сайлап алуга бик сэлэтле булып чыгалар. Нарикнын, узенэ тин, ат-аргамакны сайлавы героик экиятлэрдеге эпизодны хэтерлэтэ: ул шулкадэр кечле була, атларны бер-бер артлы койрыкларыннан кутэреп ата, аякларына тешэ алмаган атларны калдырып, чееп ыргыткач аяк естен килеп тешкэн «бер чантык тай»ны узенэ ала. Алга таба да сюжет бападирлар турындагы дастаннарны хэтерлэтэ. Нарик шушы атка атлана да кыз эзлэп чыгып китэ. Узенэ кирэкле кызны табу биредэ шактый узенчэлекле бирелгэн. Кыз сайлауда игътибарнын, Мицле Сылуга юнэлуенэ юдда очраган ак сакаллы карт сэбэпче була. Атка атланган элеге карт Нарикка шушы кызны барып курергэ кицэш итэ. БаЬадирларга юлда изге карт очрау, анын, дайми рэвештэ капарманга ярдэмгэ килуе — терки халык дастаннарында еш очрый торган куренеш. Мэсэлэн, кин, таралган «Алпамыш» дастанында батырга Хозыр узе булыша7. «Гашыйк Гариб»нен, азэрбэйждн версиясендэ капарман шул ук Хозыр Ильяс ярдэме белэн кирэкле вакытка тиешле ж,иренэ барып елгерэ8.

Кырымтатар «Чорабатырында»гы ак сакаллы карт — шушы мэгълум сюжетный, каитавазы. Картнын, кицэшен тьщлап, егет ханга ниятен сейли. Хан белэн Нарикнын, бу мэсьэлэдэ сейлэшуендэ кырымтатар пэм татар халкы ечен уртак хэзинэлэр — мэкаль эйтемнэр китерелгэн. Мэселэн: «Гузел гузел тугелдер, ж,ан сейгэн гузэлдер». Чагыштыру ечен: «Сылу сылу куренмэс, сейгэн сылу куренер». Кырымтатар «Чорабатыр»ы татар, нугай яисэ казакъ вариантларыннан кайбер узенчэлекле сюжетлары белэн аерылып тора. Меселэн, биредэ Нарикнын, ейлэнеп, туйлар уздыргач, агасы Арик янына барып кайтуы турында сейлэнэ. Ул юлда кургэн хэллэрен агасына сейли. Узлэре фэкыйрьлэрдэн булуны тагын да ассызыклау еченме, Арик энесе сейлэгэннэрнец барысын да ачлар белэн туклар, байлар белэн ярлылар арасындагы менэсэбэтлергэ кайтарып ацлата. Мэсэлэн, Нарик юлда килгэндэ еч асылган казан куруен сейли. Икесендэ ит кайный, е уртадагы казанда су гына икэн. Итлэр, уртадагы казанны сикереп утеп, бер казаннан икенчесенэ тешэлэр, ди. Агасы моны болай юрый: ике аксеяк берсен-берсе сыйлар, халык ач калыр. Монда шунысын эйтеп утэргэ кирэк: дастанда геройларныц гади халыктан булулары яклана пэм эсэрнен, дэ шул катлау аудиториясенэ юнэлтелгэне сизелэ, яисэ эсэр халык арасында демократизациялэнгэн.

Гашыйк булу, мэхэббэт менэсэбэтлэре — героик эпоснын, эпэмиятле моменты. Чура батыр турындагы дастаннарнын, барысында да чагылыш тапкан эпизод, узенчэлекле интерпретациядэ биредэ дэ кабатлана: Минде Сылуга хан улыныц кузе тешэ, яшьтэшлэре аны: «Ул кыз Сездэй хан улына лаек», — дип котырталар. Ханзадэ Нарикны ерак ждргэ хезмэткэ юллый, кулына хат язып тоттыра. Бу хатта Нарикны утерергэ кушып язылган була, шул хакта белгэн берэу Нарикны кисэтэ, китмэскэ кундерэ. Узара суз йерту, котырту моментлары «Чорабатыр» сюжетында еш очрый. Дастандагы элеге мотив илдэге яки иллэр арасындагы шул чорга хае тормышчан вазгыятьне чагылдыра булса кирэк. Ничек кенэ булмасын, кешене уртэу, учлек белэн ни дэ булса эшлэугэ нигезлэнгэн психологик моментлар сюжет сызыгында уз урынын тапкан. Алдау юлы белэн Нарикны кая булса да ж,ибэреп, аныц хатыны янына ханныц яисэ хан улынын, (энесенец) килу эпизоды, кагыйдэ буларак, Чура батырга багышланган Ьэрбер дастан вариантында бар. Биредэ хан улы, Мицле Сылудан капканы ачтырып, ейгэ керэ. Нарикныц хатыны аца мегълум гыйбретне сейли. Ул сейлэгэннэрнец мэгънэсе hep версиядэ бер ук. «Чорабатыр»да (К ) мэсэл иц тулы Ьэм узенчэлекле вариантларныц берсен тэшкил итэ. Эчтэлеген тегэлрэк бирсэк, ул тубэндэгедэн гыйбарэт: хан кетуеннэн кен дэ бер ат югала икэн. Аларны урлап алып китеп ашаучыньщ арыслан булуы беленгэч, хан аца эйтэ: «Син хайваннарныц, мин инсаннарныц патшасымын, син урланган ит ашауга лаекмы?» — ди. Арысланга кен саен бер бия ждбэреп торырга килешеп, хан кайтып китэ. Бер кенне хан ж,ибэргэн симез бияне хайваннар башлыгы ашаудан баш тарта. Аныц аягын ниндидер бер жднвар тешлэген икэн, арыслан кемнендер калган малны ашарга чиркана.

Нарик хатыны ханзадеге эйтэ: «Хан улы була торып та сица халыктан калган бер самтык кирэкме?» — ди.

Элеге акыллы сузлэр тээсирендэ дастанныц башка терки халыклардагы куп кенэ версия пэм вариантларында «кияу егете» оялып чыгып китэ яки чыгарга ж,ыена башлый. «Чорабатыр»да исэ хан улы чыгып китми, е Мицле Сылута пежум итэ. Бу куренешне качып кузэткэн Чора, яшеренгэн ж,иреннэн чыгып, дошманыныц башын кисеп ташлый.

Казакъ халкында Чура батырга багышланган дастаннар

Терки халыкларныц Чура батырга багышланган эпик эсэрлэре рэтендэ казакъ халкы иж,ат иткэн дастаннар гаять узенчэлекле урын били.

Казакъ дастаннарында югарыда кузэтелгэн татар, кырымтатар, нугай вариантлары белэн уртак моментлар куп, бигрэк тэ уртак рух булу узен сиздерэ. Шул ук вакытта аларныц казакъ халкына гына хае тарихи ж,ирлектэ пэм узгэ милли традициялэр нигезендэ иждт ителуе аерым игътибар талэп итэ.

Казакъ халык иждтында героик эпосларныц билгеле бер тарихи этапта барлыкка килуен искэртеп, В.М.Жирмунский болай дип яза: «Героик эпос борынгырак чорньщ бападирлар турындагы экиятлэренэ алмашка килэ пэм кыпчак (казакъ) далаларындагы кучмэ халыкныц кучмэ феодаль дэулэт — Казакъ урдасы булып формалашу процессын чагылдыра»1.

Тарихка мерэж,эгать итеэк, XV—XVI гасырларда Чыцгыз хан империяеенец пэм аныц дэвамы булган Алтын Урда, Тимерилэр дэулэтенец тулысынча таркалып бету, алар нигезендэ яца дэулэт оешмалары тезелу процессы — турыдан-туры казакъ халкына кагылыщлы реаль вакыйгалар. Ил-халык тормышындагы пэрбер критик вазгыятьнец эдэби-иждди процесска йогынтысы хакында Казан ханлыгында XVI йез уртасында булган фаждггагэ нисбэтэн сейлэгэн идек инде. Казакъ халкы ечен дэ элеге тарихи чор халыкньщ узацы кутэрелеп, тарихи пэм дэулэт тормышында яца мемкинлеклэр ачылу белэн пэм шул ук вакытта героик эпос усеше ечен алшартлар билгелэну белэн характерлана торган чор булган. Нигезендэ XIV йез ахырыннан алып XVI йез ахырларына кадэрге реаль вакыйгалар яткан эсэрлэр дип казакъларнын, «Туктамыш пэм Идегэй» дастанын, «Муса хан», «Урак белэн Мамай», «Карасай белэн Казый», «Тел Агыс», шулай ук «Кобланды батыр» h.6. дастаннарны курсэтергэ мемкин. Реаль лдирлегенец бер очы Казан ханлыгына барып тоташучы пэм чынлыкта шушында куп еллар эшчэнлек алып барган Чура Нарыковка багышланган «Шора батыр» дастаннары да казакъ халкыныц элеге эсэрлэре рэтендэ тора. Казакъ халык иждтында Чура батырга багышланган дастанга башка вариантлар ечен ят мотивлар килеп керу аларнын, некъ мене казакъ тарихи ж,ирлегендэ барлыкка килеп, халык тормышын, аньщ уйлау-фикер йерту рэвешен чагылдыручы эсэрлер булуыннан килэ.

XX йез башында татар халкында милли азатлык керэшенен, гаять кечэюе мегълум. Нэкъ менэ шушы чорда татар вакытлы матбугатында милли капарман Чура образына да азмы-купме урынныц юкка гына бирелмэве ацлашыла булса кирэк. 1915 елда «Ак юл» журналыньщ 16 нчы санында Рэхим Баязит исемле кеше тарафыннан «Чура батыр» диген дастан бастырып чыгарыла2. Астешермеде текстныц «кыргыз риваятеннэн» икэнлеге эйтелэ.

Эле XX гасыр башында да «казакъ» этнонимынын, «кыргыз» яисэ «каракыргыз» исеме белэн параллель кулланылуын исэпкэ алсак, бу текстны, «кыргыз риваятеннэн» дип бирелуенэ карамастан, казакъ халык дастаны дип карау дерес булыр. Эчтэлеге ягыннан эсэр нигездэ Э.Э.Диваев жъгентыгында3 денья кургэн казакъча вариант белэн охшаш. Шуца курэ тикшеру ечен элеге текстны файдалану икелэтэ максатка ярашлы булачак. Аны Каз! дип билгелэрбез.

Татар экиятлэренэ яисэ риваятьлэренэ хае булганча, «куптэн-куптэн, инде моннан ничэ йез еллар элек...» формасында башланып киткэн дастан беренче юлларында Ак кала исемле шэпэрдэ Айрактан пем Темен диген кабилелернец яшеве хакында хебер итэ. Алга таба дастан кучме феодаль тормыш ревешен тасвирлый, ике кабиле арасында барган ызгыш-талашлар турында сейли. Айрактаннар бик куп пем узлерен бу ждірнен, хуждсы дип саныйлар, е Темен кабилесе бу урынга куптен тугел гене кучеп килген Ьем ейлере кырыктан артмаган. Соцгылары беренчелерене баш неп, узлеренец малларын алар белен булешеп яшегеннер.

Шундый кереш елештен сод дастанга Нарык образы килеп кере. Татар, кырымтатар Ьем нугай вариантлары Нарыкныц тормыш юлын кету кету, ханга хезмет итуден башласалар, биреде ул «иге-чиге булмаган деулете аркасында бетен тире-юньде мепиіур бер бай» дип текъдим ителе.

Терки героик эпосларныц гадети атрибуты — бападир аты дастанда иц куп телге алынган, иц куп макталган образларныц берсе. Нарык байныц да бихисап малы арасында «кышкы салкын кара тенде йез мецнерче иолдызлар арасында берсе гене ялтыраган кебек» бик шеп кап-кара тулпар булган. Атны тасвирлауда терж,емече — авторныц образлы фикерлеве де сиземлене тесле. Эмма дастан кабат казакъ сюжетына кайтып теше: Нарык байныкы кебек матур heM гайретле ат булса да тик хезрет Галинец Делделе гене булыр. Монда без алда карап уткен вариантлардагы Гали би образы белен яне очрашабыз. Гали би Айрактан кабилесенец башлыгы була.

Нарык бай киц куцелле, намуслы, незекатьле пэм юмарт кеше буларак тасвирлана. Аныц тире-юньде шепрете де зур икен. Эмма Нарыкныц баласы булмаган. Кайбер халыклар эпосында бала булмау сюжеты киц таралган. Меселен, «Алпамыш» дастаныныц узбек версиясен иске тешерик. Анда агалы-энеле, шепретле Байбуре Ьем Байсарыныц баласы булмый, елеге ж,итешсезлеклерен телге алып, аларга междесте мыскыллау сузлере ейтелер. Шуннан соц Байбуре белэн Байсары бала телэнеп, Шапимэрдэн каберлеген зиярэт кылалар. Элеге мотив казакъ, кыргыз, узбэк, терекмэн, каракалпак кебек терки халыклар эпосы ечен бик популяр. Изге кешелэр каберлегенэ барып телэну, ялвару казакълар ечен культ дэрэж,эсендэ булган. Мэсэлэн, бик куплер изге Хорхут (Коркот) кабере терле авырулардан йола дип ышанганнар. Элеге кабер хэтта кешелэрнец табыну урынына еверелгэн. Бу турыда В.М.Жирмунский Э.Э.Диваевныц тубэндэге сузлэрне китерэ: «Анда бик еш изге Хорхутка табынырга дип кыргыз ирлэре пэм хатыннары (ягъни казакъ ирлэре пэм хатыннары) килэ h9M терле чирлэрдэн, белалэрден котылу, бигрэк тэ «эрвак» дип аталган шайтан чиреннэн арыну емете белэн кабер янында тене буе куз яше коеп, дога кылалар»4.

Элеге гореф-гадэт казакъларда мэж,усилек тамырларыныц шактый нык булуын чагылдыра. Шуца охшапі эпизод тикшерелэ торган дастанда да бар. Нарык, балалары булуын телэп, эулиялар, изгелэр каберенэ бара, корбаннар чала.

Казакъ версиясенец икенче вариантында (Каз2) Нарык белэн аныц хатыны Бабай-Тукты-Чэч каберлеген зиярэт иткэннэн сон, ир белэн хатынныц телэклэре кабул була. «Алпамьпданыц югарыда телгэ алган вариантында да, Шапимэрдэн каберлегеннэн бер єн чыгып, Байбуре белэн Байсарыга телэклэре кабул булачагын эйтэ. Ka3j вариантында исэ культка табынуныц файдасызлыгы ассызыклана. Бу — казакъ дастанын татарчага тэрж,емэ иткэн автор «тезэтмэ»се . «Алланыц рэхмэте белэн» кеннэрдэн бер кенне Нарыкныц хатыны деньяга бер ир бала китерэ.

Гадэттэ, Чура батырга багышланган казакъ дастаннары Нарыкныц тормыш-кенкурешен тасвирлаута гаять кин, урын бирэлэр, генеалогик цикллаштыру дэрэж,эсенэ ж,иткереп, хэтта Нарыкныц узенэ аерым дастан багышлыилар. Тикшерелэ торган Ka3j вариантында исэ Нарык хакында суз чагыштырмача кыска, алга таба есер теп капарман язмышын беян итутэ куче.

Балага исемне Чура дип кушалар. Казакъ вариантларында ул «Шора» формасында биреле. Терж,емече-автор Р.Баязит исемне татарча яцгырашта алган. Терки халыкларнын, героик эпос капарманы тутач та узенен, бападир булачагын сиздере, гадеттен тыш тиз усе, кеч-куете, зирэклеге белен яшьтэшлэреннен аерылып тора. Моны без Чура батырга багышланган дастаннарнын, перберсенде диярлек куреп уздык. Казакъ Чура батыры да, экият герое кебек, бик тиз усег деньяга килуене 40 кен дигенде келе пем ата-анасын ят кешелерден аера башлый; бер яшьте ул узенен, матурлыгы белен халыкны тац калдыра, дурт яшенде укый башлап, ун яшенде «шул замандагы бетен укуны темам ите». Чуранын, мектепте укуы турында мегълумат кырымтатар дастаныныд бер вариантында (К j) китереле. Казакъ версиялеренде андый урын юк. Бу очракта елеге сюжет — есерне терж,еме иткен автор естемесе.

Геройнын, тышкы кыяфетен суретлегенде эпик есер игътибарны анын, физик сыйфатларына юнелте. Казакъларнын, Кобланды батыры, меселен, кин, ишектей кукрекке, калкандай нык ицнерге, чукечтей авыр йодрыкларга ия5. Шулай ук Чура да, унике яшене ж,иткенде, «екиятлерде гене сейлене торган зур беденле, кин, кукрекле гайретле бер батыр булып евереле. НиЬаять, 40 ейле теменнер кабилесенде де чын бападир усеп ждтеп, аларга карата дошман булган айрактаннар кабилесен тар-мар ите башлый. Бу — батырнын, беренче ж,ицуе. Сугышчан дусты чаптар ат Чурага Ьервакыт ярдемге киле.